در گفتگو با دکتر قزل کارشناس مسائل ترکمنستان مطرح شد

پایگاه خبری تحلیلی اولکامیز-  ترکمنستان، با بیش از هزار کیلومتر مرز مشترک، همسایه شمال شرقی ایران است. ایران، از نخستین کشورهایی است که استقلال این کشور را به رسمیت شناخت و تعاملات بین آن­ها بر بیش از سه دهه روابط دیپلماتیک و مناسبات مختلف فرهنگی، اقتصادی و سیاسی استوار است. با وجود این، روابط مذکور، فرازهای بسیار و فرودهای گاه ­و بی­گاهی را نیز تجربه کرده است که سیر عمومی مناسبات این دو همسایه را تحت تأثیر قرار می­دهد.

در همه این سال­ها، حضور جمعیت قابل توجهی از ترکمن­های ایران در مجاورت مرزهای این کشور، بخش دیگری از مناسبات بین تهران و عشق ­آباد را متأثر کرده است که اهمیت ویژه آن در ابعاد فرهنگی و اقتصادی آشکار می­شود. نظر به اهمیت این روابط و تحولاتی که در سال­های اخیر روی داده است، گفتگویی کوتاه را با دکتر بهروز قزل، فارغ ­التحصیل مطالعات آسیای مرکزی از دانشگاه تهران و کارشناس مسائل ترکمنستان انجام داده ­ایم که در آن به بررسی و کنکاش در جوانب مختلف این تحولات خواهیم پرداخت.

منطقه آسیای مرکزی چه اهمیتی برای ایران دارد و روابط ویژه با ترکمنستان، چرا برای ایران مهم است؟

آسیای مرکزی، حوزه ژئوپلیتیکی شمال شرق ایران است که پس از فروپاشی شوروی، علاوه بر مناسبات­های تاریخی و فرهنگی، ظهور پنج کشور مستقل جدید به­عنوان فرصتی برای تجارت و دادوستد را رقم زده است. علاوه بر آن، تحولات داخلی هر یک از این کشورها و پیامدهای امنیتی منطقه­ای آن­ها، از ویژگی­هایی است که برای ایران غیرقابل چشم­پوشی است. زمینه تحولات این حوزه ژئوپلیتیکی به­گونه­ای است که از این پنج کشور به­همراه افغانستان، گاه به­عنوان یک مجموعه امنیتی منطقه­ای نام برده می­شود. بنابراین، ابعاد فرهنگی-اجتماعی، سیاسی و اقتصادی روابط، از ویژگی­هایی است که اهمیت این منطقه را برای ایران برجسته می­کند. در این میان، ترکمنستان، دروازه ورود زمینی ایران به این منطقه است که اهمیت آن را مناسبات روابط خارجی، دوچندان می­کند.

ترکمنستان، کشوری است که در طی سه دهه گذشته ثبات سیاسی خود را حفظ کرده است. مرز این کشور با ایران، از امن­ ترین مرزهای جمهوری اسلامی ایران است. از نخستین سال­های پس از استقلال، تجربه ­های مشترک موفقی بین دو کشور رقم خورده است مانند خط لوله گاز کرپجه – کردکوی، سد دوستی، پروژه ­های انتقال برق و … و سیر مناسبی از داد وستد کالا، ارائه خدمات فنی-مهندسی و روابط فرهنگی تجربه شده است. با وجود این، در برخی موارد مانند مسئله گازی و هزینه ­های ترانزیتی، اختلافاتی نیز بین دستگاه­های دو کشور بروز کرده است که بیشتر، موضوعی و بخشی بوده و بنیان­ های عمومی روابط دو کشور را خدشه ­دار نکرده است.

تصور توسعه مناسبات با آسیای مرکزی، بدون در نظر داشتن ترکمنستان بسیار دشوار است و در مقابل، ایران، مناسب­ترین گزینه ­ها را برای بهره­ بردای ترکمنستان در زمینه ­های ترانزیت، صادرات انرژی و تأمین کالا فراهم می­آورد. در برخی حوزه ­های موضوعی مانند مبارزه با قاچاق مواد مخدر و مبارزه با تروریسم نیز، این دو همسایه ناگزیر از همکاری با یکدیگر هستند. به­ ویژه که هر دو کشور در مجاورت مرزهای شمال غربی و برخی مناطق کم­ ثبات افغانستان واقع شده ­اند.

حضور گروه هم ­تبار ترکمن در مجاورت بخش بزرگی از مرز مشترک دو کشور نیز، فرصت مضاعفی برای توسعه مناسبات ایران و ترکمنستان فراهم کرده و وجود مسیرهای زمینی، ریلی و حتی دریایی در استان ­های گلستان و خراسان رضوی، از دیگر مزیت ­های روابط دو جانبه است. همان­طور که مشخص می­شود، ترکمنستان و ایران، از مناسب­ترین بسترها برای گسترش بیش از پیش روابط برخوردارند که همین بسترها، وجه اهمیت و ویژه بودن مناسبات این دو همسایه را آشکار می­ کند.

 مهم­ترین فرصت­ها و ظرفیت­های توسعه روابط ایران و ترکمنستان و در مقابل، اصلی­ترین موانع و چالش­های مناسبات میان آن دو کدام است؟ چه پیشنهاداتی برای تقویت بیش از پیش رابط این دو همسایه قابل پیشنهاد است؟

فرصت­ های عینی گسترش روابط ایران و ترکمنستان متعدد است. بیش از ۷۹ درصد درآمد ارزش ترکمنستان در نتیجه صادرات گاز و نزدیک به ۹ درصد نیز به ­واسطه فروش نفت حاصل می­شود. ترکمنستان در سال­های اخیر برنامه ­های مختلفی را برای متنوع­سازی صادرات، جایگزینی واردات و تقویت بخش­های غیرانرژی این کشور ترتیب داده و نتایج مثبت قابل توجهی نیز کسب کرده است. با وجود این، تجارت و اقتضائات آن، همچنان یکی از فرصت­ های گسترش روابط با این کشور محسوب می­شود.

ایران، از مزیت ­های جغرافیایی استثنائی برای بهره ­مندی از این فرصت برخوردار است. در عین ­حال، کوتاه­ ترین و اقتصادی ­ترین مسیرهای صادرات نفت و گاز ترکمنستان نیز از طریق ایران قابل برنامه ­ریزی است. همکاری ­های فرهنگی در بخش اسناد و نسخ، همکاری در گردشگری پزشکی، همکاری در موضوعات زیست ­محیطی و مبارزه با افراط­گرایی و تروریسم نیز از دیگر فرصت ­های قابل اشاره است.

مهم­ترین موانع گسترش روابط ایران و ترکمنستان، به ­نظر می رسد که مربوط به تصورات و برداشت ­های دو کشور از یکدیگر است. عوامل عینی و واقعی اعم از اختلافات فنی، حقوقی و اقتصادی، قطعا اشکالاتی را در مسیر توسعه مناسبات ایجاد می­کند. آن­چه که در ناهمگونی سیستم ­های ریلی دو کشور روی می­دهد، مشکلات مربوط به نقل­ و انتقالات بانکی، اختلافات حقوقی در زمینه گاز و چالش­ های سرمایه ­گذاری و مراودات اقتصادی رخ می­دهد، همگی از عوامل عینی مولد مشکلات است، اما آن­چه که مانع اصلی به­ شمار می­رود، کماکان ذهنی و غیرعینی است. پذیرش جایگاه همکاری و مکمل هر یک از دو کشور برای دیگری، اعتماد به اغراض سیاست خارجی و برداشت مبتنی بر حسن تعامل، امنیت مشترک، هم­ افزایی اقتصادی و پایداری منافع از رفتار و گفتار یکدیگر، مهم­ترین عاملی است که می­تواند به گسترش روابط این همسایگان کمک کند.

آنچه که به­ عنوان پیشنهاد به طرف ایرانی قابل بیان است، راه ­اندازی ساز و کاری است که در قالب آن، تصمیات و رفتار بخش  ­های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در قبال ترکمنستان و حتی سایر کشورهای آسیای مرکزی، یکپارچه شده و برای فراهم کردن بستری تعاملی با این کشور تلاش شود. به ­نظر می­رسد که شرط توسعه روابط، در نظر داشتن تمام اشتراکات در همه ابعاد و توجه به مجموعه ملاحظات این کشور در موضوعات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، مسیرهای صادرات انرژی و حتی امنیتی است که در ساز و کاری مشترک تجمیع شده و تعارضات آن برطرف شود. به­عبارت دیگر، نمایش کارآمدی و تعهد ایران در توسعه مناسبات و روابط با این کشورها، نخستین شرط لازم است.

با همه این­ها، این را هم باید در نظر گرفت که بخشی از مشکلات پیش روی مناسبات ایران و ترکمنستان، به نتایج تحریم ­های غرب علیه ایران باز می ­گردد که دشواری عمومی توسعه روابط اقتصادی و پیشبرد مناسبات مالی و تجاری محسوب می شود. رفع این دشواری­ها نیز مبتنی بر تحولات نظام بین ­الملل از یک­سو و تصمیمات عمومی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از سوی دیگر است و مجال دیگری برای بحث و گفتگو می ­طلبد.

اخیرا در گرگان مراسم شب های قزاقستان با حضور مسئولین دو کشور و هنرمندان برگزار شد. چرا اینگونه نشست ها در رابطه با کشور ترکمنستان برگزار نمی شود؟

در یک سال اخیر،بسیاری از مناسبت ها و رفت و آمدهای کشور ترکمنستان از همه گیری ویروس کرونا و الزامات مربوط به پیشگیری از آن متأثربوده است. به نظر می رسد که حساسیت ویژهترکمنستان در اقدامات پیشگیرانه از کرونا باعث شده است تا دولت این کشور، مناسبت فرهنگی بین المللی عمده ای را در یک سال گذشته برنامه ریزی نکند. در حالی که تا پیش از پدید آمدن این همه گیری، هفته های فرهنگی ترکمنستان در ایران در طی چندین سال برگزار شده است. هفته های فرهنگی ایران نیز در سال های گذشته در ترکمنستان برگزار شده است. با توجه به واقع شدن نمایندگی های دو کشور در پایتخت های یکدیگر،روزهای فرهنگی ترکمنستان در قالب مراسم متنوع در تیرماه هر سال در تهران و روزهای فرهنگی ایران به مناسبت دهه فجر در بهمن ماه هر سال در عشق آباد برگزار می شود. مناسب های فرهنگی ایران و ترکمنستان گسترده است و کیفیت آن صرفا در قالب برگزاری و یا عدم برگزاری نشست های شهرستانی قابل اشاره نیست.

دلایل عدم استقرار کنسولگری ترکمنستان در استان گلستان چیست؟ 

تصمیم درباره افتتاح کنسولگری، مسئله ای دوطرفه است که به موافقت و ملاحظات هر دو کشور مربوط می شود. کنسولگری این کشور در مشهد فعال است. اما گمانه زنی تأسیس آن در سایر شهرستانها از جمله گرگان یا گنبدکاووس، به اقتضائات تجاری، حقوقی و ملاحظات سیاسی دو کشور برمی گردد. بنابراین، پیرامون استقرار کنسولگری، الزاما نهادهای حقوقی و متولی سیاست خارجی دو کشور شایستگی اظهار نظر دارند. با وجود این، به نظر می رسد که برای صحبت درباره کنسولگری ترکمنستان در استان گلستان، می بایست جمیع عوامل جغرافیایی و ژئوپلیتیک، وضعیت تجارت دوجانبه، هماهنگی های حقوقی و الزامات سیاسی و سیاست خارجی مورد توجه قرار گیرد و با توجه به استقرار دو نمایندگی این کشور در تهران و خراسان رضوی، تأسیس نمایندگی سوم در گلستان کمتر محتمل به نظر می رسد.

 از اینکه به سئوالات پایگاه خبری تحلیلی اولکامیز پاسخ دادید، سپاسگزاریم.

من هم از دغدغه مندی و اطلاع رسانی شما، خبرنگار و مدیر پرتلاش اولکامیز ،تشکر می کنم.

گفتگو از : لطیف ایزدی / ترکمن صحرا ، بیستم اسفند ۹۹

www.ulkamiz.ir