جشن شب یلدا، شادی مردم از پایان چله بزرگ و مژده آغازین بهار!
پایگاه خبری اولکامیز – آسیای مرکزی/تۆرکیستان به دلیل فرهنگ و سنت های غنی و باستانی خود در طول تاریخ مشهور گردیده است. یکی از این سنتها جشن گوندوغار/ نار+دوغان (طلوع خورشید) است. جشن گوندوغار یک جشن زمستانی باستانی تورکمنها است که در آسیای مرکزی به ویژه در میان تمامی تورکان، مغولها و آلتایها جشن گرفته میشود. این جشن برای احیای طبیعت و جشن فراوانی در روزهای زمستانی که آفتاب ضعیف است برگزار می شود. این جشن در بین تورکمنها تا زمان پذیرش اسلام رواج داشت.
کلمه گۆن/”نار” سمبل خورشید است و کلمه “دوغار” به معنای “طلوع” است.
بر اساس اعتقادات، جنگ روز با شب در ۲۱ دسامبر آغاز می شود، پس از جنگی که تمام شب طول می کشد، روزها شروع به طولانی شدن می کنند و شب ها در ۲۲ دسامبر شروع به کوتاه شدن می کنند، پس از آن تورکمنها به خدا یعنی “اولگن تانگری”/خالق دعا می کنند دوباره خورشید را جشن می گیرند و این عید را زیر “درخت زندگی” جشن می گیرند که معتقدند در وسط زمین است هدایایی می گذارند تا دعایشان به خدا / اولگن برسد. همچنین گفته می شود که این جشن که در ۲۲ دسامبر جشن گرفته می شود، خاستگاه جشن های کریسمس است.
جشن گوندوغار/ناردوغان بر اساس باور به اساس اساطیر باستانی تورکان برگزار می شود. “آیاز آتا” شخصیتی است که در اساطیر باستانی به عنوان فرمانروای زمستان شناخته می شود. “آیاز آتا” با آوردن بادهای سرد زمستان در این دوره که طبیعت به خواب می رود چهره مهمی است. جشن گوندوغار/ناردوغان نماد زمانی است که تأثیر “آیاز آتا” کم و طبیعت زنده می شود.
یکی از برجسته ترین آیین های این عید، سنت شکستن انار است. انار نماد این جشن است و اعتقاد بر این است که با شکستن آن طبیعت زنده می شود و زمین حاصلخیز می شود. رنگ قرمز انار نماد گرما، زندگی و فراوانی است.بر اساس تحقیقات سومر شناس و مورخ معروف تورکیه ای مرحوم Muazez İlmiye Çığ، تأثیر جشن گوندوغار/ ناردوغان به مرور زمان از آسیای مرکزی به اروپا گسترش یافت.
در اروپا، این جشن با مسیحیت ادغام شد و نام کریسمس را به خود گرفت. به گفته خانم چیگ، تأثیر این جشن هنوز در ذات نوئل محسوس است. زیرا هدف هر دوی آنها جشن همبستگی، عشق و فراوانی در روزهای سرد زمستان است.
شب یلدا—یلدا واژهای سُریانی به معنای زایش و تولد است. دانشمند تورکمن ابوریحان بیرونی از شب یلدا با نام میلاد اکبر/ تولد بزرگ یاد میکند و منظور از این نام را میلاد خورشید دانسته است. شاعر ملی تورکمن مختومقلی نیز زیبایی یلدا را به تار معشوق نسبت می دهد: «زلفی یلدایه عاشق بولموشام»
شب چله یعنی چه؟
شب چله در حقیقت همان شب یلدا است. چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز میشود به آن شب چله میگویند. تقویم قدیمی بیشتر در کارهای کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. تورکمنها دو موقع از سال را به نام چله میشناختند. “اولی چیلله و کیچی چیلله (چله زمستان) چله بزرگ زمستان که درست بعد از شب یلدا آغاز میشود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است.
چله بزرگ تا دهم بهمن طول میکشد. پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری هم میرساند. شاعر ملی ان مختومقلی این تقویم را چنین توصیف می کند: «توغسان دولوپ، تمام بولسون غئشئمئز” (۹۰ تمام شود و زمستان بگذرد)/ تورکمنها ده روز قبل از ۲۱ مارس جشن “چوپان نوروز” برپا می کنند
باورهای کهن ایرانی بر اساس اسطورهها و شناخت رویدادهای کیهانی شکل گرفته است. روایتهای مختلفی از علت برگزاری جشن یلدا وجود دارد.
شب یلدا پیروزی نور بر ظلمت است. در روزگاران باستان، زندگی مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری بود و تأثیرات آب و هوا برایشان بسیار مهم محسوب میشد. مردم با مشاهده و تجربه، تغییرات مداوم شب و روز و فصلها را درک کرده بودند. آنها تأثیر نور و تاریکی و گرما و سرما را بر زندگیشان میدیدند. از تأثیراتی که میگرفتند به این نتیجه رسیده بودند که نور، روز و خورشید، نماد آفریدگار و نیکی ست. در مقابلِ آن، شب و سرما نشانههای اهریمن و پلیدی.
آنها از این مشاهدات، به این باور رسیده بودند که شب و روز، و روشنایی و تاریکی، در یک جدال همیشگی به سر میبرند. روزهای بلندتر، نشانه پیروزی روشنایی، و روزهای کوتاهتر نشانه غلبه تاریکی بود.
به این ترتیب آنها آخرین روز پاییز که بلندترین شب سال است، جشن میگرفتند. چرا که فردای آن، روزها کمکم طولانیتر شده و خدای اولگن / نور بر تاریکی پیروز میشود.این جشن را، یعنی روز اول دیماه را، نود روز هم میگویند؛ چون میان آن تا نوروز درست نود روز فاصله است. دیماه و آن را خور ماه هم میگویند. نخستین روز آن خرم روز (خُره روز) است و این روز و این ماه هر دو به نام خدای بزرگ است.
آرنه گلی
مدیر مرکز مطالعات تورکمن. سوئد
www.ulkamiz.ir
