دربارهی واژهی ( نفَس )[ نپِس ] به عنوان اسم خاص تورکمنی
پایگاه خبری اولکامیز- اخیرا رئیس سازمان ثبت احوال کشور اسامی پرکاربرد ایرانیان را اعلام کرد که در بین انها نام ( نفس ) هم دیده میشد منتهی در خبر این نام در جزو اسامی دخترانه آمده بود. این موضوع بهانه ای شد تا از استاد آنا دردی عنصری محقق و نویسنده گنبدی در باره معنی و وجه تسمیه ( نفس / نپس ) سئوال کردیم. ایشان در جواب یادداشت وزین ذیل را ارسال نمود که ضمن سپاس از وی ، در پی می آید. با ما همراه باشید :
نفَس واژهای عربی است که در فرهنگ لغت دهخدا معادل فارسی آن ( دَم ) ذکر شده است. نفس کشیدن و نفس کردن از ترکیبات این واژه است. در فرهنگ مذکور دو معنی دیگر نیز برای این واژه آمده است :
۱ – حیات. زندگی
۲ – فوت . پُف. بادی که با بههم فشردن لبها از دهن خارج کنند.
این کلمه در دو معنی فوق حامل بار ِ معنایی دینی – عرفانی است. ترکیبات نفس کردن . نفَس قدسی. نفَس مبارک و صدق نفَس در این معنا کاربُرد دارد. نفَس کردن در فرهنگ دهخدا چنین معنی شده است :
< هو کردن و همت گماشتن پیری و مرشدی از اولیاءالله در کاری >.
شناختهترین حامل صفت قدسی ِ < نفَس مبارک > در بعد دینی – اسطورهای ، حضرت عیسی مسیح است که به دلیل بعض کرامات ، در ادب فارسی به < دَم ِ مسیحایی > و < نفَس ِ مسیحایی > اشتهار دارد. در حوزهی ادب عرفانی نیز چه بسیار از مشایخ اولیاالله و پیران صاحب کرامات که به داشتن < نفَس مبارک > ، < صدق نفَس > ، < نفَس شریف > مشتهر بودهاند.
همراستا با همین معنا کلمهی ( نفَس ) در ادبیات کلاسیک تورکمنی نیز قابل ردیابی است. در آیین تشرف ِ < قهرمان > ، زمانی که فرد داوطلب در مجمع اولیاءالله در حالت بیهوشی حاضر میشود شاخصترین و کرامتمندترین پیر حاضر در مجمع ( استاد . پیر . خلیفه ) با دمیدن نفَس ِ مبارک ِ خود در دهن قهرمان ، حیات او را متبرک میکند و صفتی الوهی به او عطا میکند. و او را < نفِس اۇغلوم ) مینامد.
در حماسهی گؤراۇغلئ زمانی که روشن جوان [ گؤراۇغلئ آینده ] در آیین تشرف خود در مجمع مشایخ اولیاء حاضر میشود خضرنبی او را ( نفِس اۇغلوم ) خطاب میکند.( گؤراۇغلئ .باب اول ) . پیش از این مناسک ، گؤراۇغلئ با عبارت < أر نفِسی بیلن دؤرأن اۇغلان > توصیف میشود ( ص. ۲۵ ). یعنی ، گؤراۇغلئ با نفَس مبارک یک پیر متبرک شده است.در صفحات بعدی ( ص.۳۹ ) متوجه میشویم که منظور از این پیر ، خضر نبی بوده است.
در آیین تشرف مختومقلی جوان نیز یکی از مشایخ اولیاءالله نفس مبارک خود را در دهن وی میدمد.( شعر شماره ۲۱۴ ) . دَم ِ مبارک در اساطیر باستان مختص خدایان بوده است. در حماسهی گیلگمش آمده است : < انلیل گفت : < من دَم ِ جاودانی بدانان بخشیدم تا همچون ایزدان تا ابد بزیند > ( پیر گریمال ، ۱۳۹۶: ۱۷۱).
موافق با معنای ; زندگی و حیات که در فرهنگ دهخدا برای واژهی ( نفَس ) منظور شده، کارل گوستاو یونگ نیز معتقد است :< نفَس ، زندگی و آب ِ دهان ، جوهر روح است > ( انسان و سمبولهایش، ۱۳۸۰ : ۱۱۴).
نفَس در فرهنگ نامگذاری مردم تورکمن
ملت تورکمن برای نامگذاری فرزندان خود از کلمهی ( نفَس / نِپِس ) نیز بهره برده است. از این کلمه یا به تنهایی و یا در ترکیب با بعض کلمات دیگر برای نامیدن اشخاص تورکمنی استفاده شده است. مانند : نفس ، آمان نفس ، آراز نفس ، عاشئر نفس ، خۇجا نفس ، مۇللا نفس … کلمهی نفس به عنوان یک اسم خاص برای اشخاص ، برخلاف سائر نامهای تورکمنی به نظر میرسد دارای دو ویژگی ممتاز است :
۱ – این نام چه به تنهایی و چه به صورت مرکب ، صرفا برای اسامی اشخاصِ مذکر کاربرد دارد. نگارنده در میان اسامی رایج با این کلمه که البته تعداد آن نیز اندک است به نمونهای از نام زنان برخورد نداشته است.
۲ – به طور غالب ، این کلمه در اسامی مرکب ِ تورکمنی ِ افراد مذکر ، در جایگاه پسوند قرار میگیرد. نگارنده به موردی که کلمه < نفس > در جایگاه پیشوند قرار گیرد برخورد نکرده است. مانند : آمان نفس. عاشئر نفس. خۇجا نفس.قزبان نفس…
بهنظر میرسد در این ترکیبات اسمی ، نفس به معنی زندگی و حیات مدنظر بوده و منظور این بوده است که مثلا در ( عاشئرنفس ) حیاتی که در ماه محرم [ عاشئرآی ] متبرک شده است. یا قربان نفس ، حیاتی که در ماه ذیالحجه [ غوربانآی ] متبرک شده است. و در نام ِ خۇجا نفس ، حیاتی که به وسیلهی یک خۇجا ( اولاد حضرت علی ) متبرک شده است و قس علیهذا .
نکتهی حائز اهمیت در این نامگذاری جنبهی مذکر بودن آن است. محتمل است که اینگونهی نامگذاری نیز همانند خیلی از موارد دیگر ناشی از فرهنگ ( مردسالار ) جامعهی تورکمن بوده است. فرهنگی که قدسی مآبی و مبارکی ِ نفس را صرفا مختص مردان میدیده و زنان را بیبهره از این موهبت میدانسته است. لذا در شیوهی نامگذاری فرزندان خود برای زنان از کلمه و نام نفس و ترکیبات آن که قدسی بودن را متبادر میکرده استفاده نکرده است و این شاید به دلیل ارزش و جایگاه قدسی مرتبت مفهوم < نفَس > در ذهنیت عرفانی – اسطورهای ترکمنان میتواند باشد.
از شخصیتهای مشهور تاریخی و فرهنگی تورکمن که نام < نفس > داشتهاند به ترتیب تقدم میتوان افراد زیر را نام برد:
۱ – خۇجا نفس . شخصیت سیاسی اوائل قرن هفده میلادی که با هدف برقراری مناسبات سیاسی با حکومت تزاری روس با پتر کبیر ملاقات کرد.
۲ – ملا نفس . شاعر و داستانسرای مشهور تورکمن در قرن نوزده میلادی.
۳ – نفس سردار. فرمانده نظامی کلان جعفربای در جنبش رهایی بخشی تورکمنهای ایران در دورهی رضاخان میرپنج. / ۲۵ تیر ۱۴۰۰
www.ulkamiz.ir