سفر به گنبد؛ در جستجوی طولانی‌ترین اثر معماری ایران باستان
پایگاه خبری اولکامیز – سرزمین کهن جرجان با نام امروزی گنبدکاووس برخوردار از جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و باستانی مانند بلندترین برج آجری جهان، دیوار دفاعی گرگان به‌عنوان طولانی‌ترین اثر معماری ایران باستان، تالاب‌های بین‌المللی، بازارچه مرزی، مراتع و دشت‌های سرسبز آماده میزبانی از گردشگران نوروزی است.
به گزارش ایرنا، گلستان سرزمینی مملو از طبیعت رنگارنگ و دلفریب با فرهنگ و تمدن باستانی ریشه‌دار در تاریخ کهن این مرز و بوم برگرفته از سکونت اقوام مختلف است و قرار گرفتن در مسیر راه ارتباطی بین شرق و غرب کشور باعث شده هرساله جمعیت زیادی از مسافران و گردشگران برای بازدید از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی این استان به نقاط مختلف آن سفر کنند.
گنبدکاووس با ۵ هزار و ۷۲ کیلومتر وسعت و ۴۱۱ هزار نفر جمعیت با مرکز استان گلستان ۹۸ کیلومتر فاصله دارد و شهر کنونی به سال ۱۳۰۵ شمسی در دوران سلسله پهلوی به دستور رضا شاه بنیان نهاده شد.
تنوع اقوام و فرهنگ‌ها در گنبدکاووس نمود بیشتری دارد و هم اینک ۱۶ قومیت ایران زمین در این دیار سکونت دارند که علاوه بر وحدت و صمیمت بین اقوام، نمایش آیین‌های سنتی به‌ویژه صنایع دستی و موسیقی آنان در قالب برنامه نوروزگاه در جوار برج جهانی قابوس، لحظات مفرح و خوشی را برای مسافران و گردشگران نوروزی فراهم می‌کند.
این شهرستان به دلیل داشتن جاذبه‌های تاریخی و دیدنی متنوع از جمله برج قابوس بن وشمگیر، شهر تاریخی جرجان، امام زاده یحیی بن زید(ع ) و مقبره دانشمند هر ساله پذیرای جمعیت قابل توجهی از گردشگران و مسافران نوروزی ورودی به استان گلستان است.
بلندترین برج آجری جهان
برج قابوس، بلندترین برج آجری جهان و مقبره “قابوس بن وشمگیر”، بنایی بازمانده از سده چهارم هجری قمری است که بر فراز تپه‌ای خاکی در مرکز شهر گنبدکاووس بنا شده است و در طول سال به ویژه تعطیلات نوروز با توجه به برپایی نمایشگاه‌های مختلف صنایع دستی و سوغات در کنار پخت شیرینی و غذاهای محلی توسط بانوان ترکمن میزبان جمعیت زیادی از گردشگران داخلی و خارجی است.
ارتفاع بلندی برج از کف تپه آن تا زیر قاعده مخروط، ۳۷ متر و ارتفاع گنبد مخروطی آن از کف قاعده تا راس آن ۱۸ متر است که روی هم رفته به ۵۵ متر می‌رسد که اگر ارتفاع ۱۵ متری تپه‌ای که برج روی آن بنا شده را به آن اضافه کنیم، به ارتفاع ۷۰ متری این بنا از سطح زمین می‌رسیم.
بدنه خارجی مدور این بنا دارای ۱۰ ترک (مانند ستاره ۱۰ پر) است که به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند و در هر ترک آن عبارتی آجری و کتیبه‌ای شکل با خط کوفی نوشته شده و ورودی بنا دارای سردر هلالی و گلویی مقرنسی است که یکی از نخستین مقرنس کاری‌ها در معماری اسلامی ایران محسوب می‌شود.
کتیبه‌های گنبد قابوس با خط کوفی بنایی (معقلی) در عین سادگی کامل خوانا و برجسته هستند که در ۲ ردیف در بدنه بنا در قاب‌های مستطیلی به طور قرینه در بالا و پایین تکرار شده‌اند که متن آن به شرح ذیل است ” بسم الله الرحمن الرحیم، هذا القصر العالی، الامیر شمس‌المعالی، الامیر ابن الامیر، قابوس بن وشمگیر، امر ببنائه فی حیاته، سنه سبع و تسعین و ثلثمائه قمریه و سنه خمس و سبعین و ثلثمائه شمسیه”.
برگردان پارسی این کتیبه‌ها چنین است که “به نام خداوند بخشنده مهربان، این است کاخ باشکوه، امیر شمس معالی، امیر پسر امیر، کاووس فرزند وشمگیر، فرمان داد به ساخت آن در دوران زندگی اش، سال ۳۹۷ هجری قمری و سال سیصد و هفتاد و پنج خورشیدی”.
شاید هنگامی که شمس المعالی قابوس بن وشمگیر از پادشاهان آل زیار در ۱۰۲۵ سال پیش تصمیم به احداث این بنای آجری کرد، هرگز تصور نمی‌کرد، صرف نظر از عمر طولانی بنا، روزگاری این دست ساخته معماران سرزمین‌اش عنوان بلندترین گنبد آجری جهان را از آن خود کند و برای پاسداشت بهتر از این بنا، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد جهانی (یونسکو) آنرا در فهرست آثار تاریخی خود ثبت نماید.
با این حال این اتفاق مهم یعنی ثبت جهانی گنبدقابوس ۱۰ تیرماه ۱۳۹۱ و در سی و ششمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که به میزبانی شهر”سن پترزبورگ” روسیه برگزار شد، این بنا به عنوان پانزدهمین بنای تاریخی کشور ایران در فهرست آثار این سازمان جهانی جای گرفت تا جهانیان بیشتر با هویت این برج آجری و معماری اسلامی آن آشنا شوند و هر ساله علاوه بر هزاران گردشگر و مسافر داخلی، صدها گردشگر و محقق خارجی نیز از این بنای تاریخی دیدن کنند.
شهر باستانی جرجان
شهر باستانی جرجان که بر اساس کشفیات باستان‌شناسی، سفالگری با مردم آن عجین بوده، در سه کیلومتری غرب شهر گنبدکاووس و در جوار مرقد مطهر یحیی بن زید(ع) واقع شده و یکی از شهرهای مهم قرون اولیه اسلامی به حساب می‌آید که بر اساس نوشته جغرافی‌نویسان چون “اصطخری” و “ابن حوقل” با شهرهای معروفی مانند ری و نیشابور قابل مقایسه بود.
به گفته کارشناسان، بیش از صدها محوطه و تپه باستانی در این شهر وجود دارد که تنها بخش اندکی از آنها شناسایی شده و داده‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی نشانگر آن است که این منطقه تمامی شرایط لازم برای تداوم فرهنگی را تا دوران اسلامی داشته و کشف سفالینه‌های مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد و عصر آهن در محلی به نام «حبی بلی » در محدوده شهر جرجان و در حاشیه رودخانه گرگان رود، شاهدی بر این مدعاست.
این شهر باستانی که نخستین بار در سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ خورشیدی مورد کاوش علمی قرار گرفت، بر اساس مطالعات انجام شده، در زمان سامانیان بر روی ویرانه‌های بر جای مانده از شهری ساسانی بنا شد و به صورت چند ضلعی نامنظم همانند شهرهای منطقه در قبل از اسلام ساخته شده است.
همه معابر اصلی و فرعی شهر تاریخی جرجان با آجر و به صورت نقوش هندسی سنگفرش و چیده شده بود.
این شهر تاریخی که در زمان آبادانی هزار و ۲۰۰ هکتار مساحت داشت، به دلایل مختلف نظیر توسعه بخش کشاورزی، ساخت خانه‌های مسکونی و کاوش‌های غیر مجاز از بین رفته و به حدود ۲۵۰ هکتار کاهش یافته است.
امام زاده یحیی بن زید(ع)
مرقد مطهر امامزاده یحیی بن زید بن زین العابدین (ع) یکی از اماکن مذهبی واقع در ضلع جنوبی گنبدکاووس است که محل زیارتگاه عاشقان اهل بیت(ع) در تعطیلات نوروزی به شمار می‌رود و همه ساله در این ایام مسافران زیادی از سراسر کشور برای زیارت آن به این شهر سفر می‌کنند.
امامزاده یحیی بن زید (ع)، نوه امام سجاد (ع) است و از ایشان به‌عنوان بزرگترین امامزاده در استان گلستان و کسی که صحیفه سجادیه یادگار با ارزش جدش امام چهارم را به ایران آورد، یاد می‌شود.
گفته می شود، امامزاده یحیی بن زید(ع) در زمان یزید بن معاویه با ۷۰۰ نفر از طرفداران خود در خراسان قیام کرد و شکست سختی به سپاه آنان وارد ساخت و بعد از آن عازم هرات و از آنجا به شهر جرجان مهاجرت کرد.
والی خراسان (نصر) همراه ۸۰ هزار سوار از شام و اطراف برای سرکوبی این قیام وارد قریه ارغوان شدند و بعد از سه روز جنگ، یحیی و یارانش را به شهادت رساندند.
امامزاده یحیی بن زید(ع) در حومه شهر گنبدکاووس (چهار کیلومتری مرکز شهر) واقع است.
دیوار دفاعی گرگان (سکندر)
دیوار دفاعی سکندر یکی دیگر از آثار باستانی گنبدکاووس است که از بخش مرکزی این شهرستان عبور می‌کند و مسافران برای دیدن بخشی از این اثر تاریخی می‌توانند پس از حضور در این شهرستان به دهستان آق آباد از توابع بخش مرکزی سفر کنند.
دیوار تاریخی گرگان که در متون قدیمی با نام مار سرخ نامیده‌شده از شرق دریای خزر در ناحیه گمیشان شروع شده و پس از گذر از شمال آق قلا و گنبدکاووس به طرف شرق ادامه داشت و در کوه‌های پیش‌کمر محو می‌شد و مورخان اسلامی از پایان و امتداد دیوار ذکری نکرده‌اند و به نظر می‌رسد از موقعیت جغرافیای آن بی اطلاع بوده اند.
این دیوار با نام‌های سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز، دیوار دفاعی، قزل ییلان، قزل آلانگ و آلان (به زبان ترکمنی) نیز در منابع جغرافیای تاریخی و سفرنامه‌ها نگارش شده و گفته می‌شود به عنوان طولانی ترین اثر معماری ایران باستان، در مدت ۹۰ سال ساخته شد.
طول دیوار بزرگ گرگان در حدود ۲۰۰ کیلومتر و عرض آن بین ۲ تا ۱۰ متر است.
امروزه بقایای دیوار تاریخی از کرانه های شرقی دریای خزر تا ارتفاعات و دره های البرز شرقی در دامنه بیلی کوه (پارک ملی گلستان نزدیک روستای زاو در شمال شرقی شهرستان کلاله) قابل مشاهده است.
پیشتر تاریخ ساخت دیوار گرگان را به دوره اشکانی نسبت می دادند اما مطالعات پژوهشی و آزمایشگاهی انجام شده در سال های اخیر نشان داد که این دیوار در دوره ساسانی و برای جلوگیری از هجوم اقوام شمالی احداث شد.
تالاب‌های بین المللی گنبدکاووس
گلستان در کنار جذابیت‌های فراوان تاریخی و طبیعی مانند جنگل‌های هیرکانی، دارای اکوسیستم‌های متعدد آبی مانند تالاب آلاگل، آجی‌گل، آلماگل، تالاب بین المللی گمیشان و خلیج گرگان است و هر ساله با توجه به قرار داشتن در کریدور مهاجرتی پرندگان آبزی و کنار آبزی جمعیت قابل توجهی از مردم به‌ویژه در نیمه دوم سال برای تماشای گونه‌های متنوع پرندگان به این مناطق می‌آیند.
امروزه خیلی از مردم برای کم کردن فشارهای زندگی شهری و دوری از هیاهوی حاکم، اولویت برنامه ریزی سفرهای خود را به‌جای حضور در هتل‌ها و مراکز اقامتی داخل شهرها، اطراق در حاشیه رودخانه‌ها و تالاب‌ها و یا اقامت در واحدهای بوم‌گردی روستایی قرار می‌دهند.
انواع مرغابی‌ها، قو، پلیکان، حواصیل، چنگر، پرستوها، آبچلیک‌ها، غاز، فلامینگو، باکلان و عقاب دریایی دم سفید از جمله گونه‌های پرندگان مهاجری هستند که نیمی از سال را در زیستگاه‌های آبی گلستان از جمله تالاب‌ها ساکن می‌شوند.
تالاب‌های بین المللی آلاگل، آجی‌گل و آلماگل همزمان با برگزاری نخستین نشست پژوهشگران سازمان جهانی حفاظت در سال ۱۳۵۰ با هدف حفاظت از تالاب‌های مهم در رامسر که تحت عنوان “کنوانسیون رامسر” در مجامع بین المللی از آن یاد می‌شود به همراه تالاب‌های مهم دیگر ایران به منظور حمایت بهتر از آنها و زیستمندانی که در آن می‌زیستند به ثبت این کنوانسیون رسید.
تالاب آلاگل با ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار، تالاب آجی‌گل با ۳۲۰ هکتار و تالاب آلماگل با مساحت ۲۰۷ هکتار در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان در فاصله نزدیکی نسبت به هم در بخش داشلی برون گنبدکاووس واقع شدند و تامین آب آنها از طریق سیلاب‌های فصلی رودخانه مرزی اترک است.
به دلیل کاهش بارندگی هم اینک تالاب‌های آلاگل و آجی‌گل کاملا خشک شده و تالاب آلماگل هم ۴۰ تا ۵۰ هکتار پهنه آبی با عمق ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر دارد اما با این وجود بازهم دوستاران طبیعت مشتاقانه برای دیدن این منابع آبی خدادادی به گنبدکاووس سفر می‌کنند.
سد گلستان
گلستان ۱۴ سد بزرگ مخزنی شامل کوثر، شهید چمران، بوستان، گلستان، شهید ایمری، شهید قربانی، نگارستان، وشمگیر، شهید دستغیب، کرند، دانشمند، اینچه برون، تالاب – سد آلماگل و آلاگل و سه سد تنظیمی لاستیکی در مسیر گرگانرود به نام‌های گنبد، دیگچه و خواجه نفس دارد.
سد مخزنی گلستان در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهرستان گنبدکاووس بر روی رودخانه گرگانرود احداث شد و حوزه آبریز این رودخانه به عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع آبهای سطحی در استان گلستان مطرح است.
این رودخانه از شمال به حوزه آبریز رودخانه اترک، از جنوب به رشته کوه‌های البرز، از شرق به کوه‌های آلاداغ و بینالود و غرب به دریای خزر محدود می‌شود.
مجموعه سوارکاری گنبدکاووس
در بخش شمال شرق شهر گنبدکاووس مجموعه سوارکاری قرار دارد که در آن همه ساله مسابقات کورس سوارکاری بین المللی در ۲ کورس بهاره و پاییزه برگزار می‌شود.
مجموعه سوارکاری گنبدکاووس در سال ۱۳۵۳ و به دلیل علاقه وافر مردم منطقه به ویژه ترکمن‌ها به پرورش اسب و سوارکاری در زمینی به مساحت ۴۰۰ هکتار احداث شد که اکنون فقط ۱۶۰ هکتار آن باقی مانده و بقیه نیز برای احداث دانشگاه، مرکز تحقیقات کشاورزی و استادیوم ورزشی در سال‌های گذشته اختصاص یافته است.
مجموعه سوارکاری گنبدکاووس در سال ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مسابقات اسبدوانی در گنبدکاووس که از آن به‌عنوان پایتخت سوارکاری کشور یاد می‌شود، سال‌هاست که با حضور جمع زیادی از علاقه‌مندان به این رشته ورزشی در مجموعه سوارکاری این شهرستان برگزار می‌شود.
مسابقات سوارکاری بیش از یک دهه است که علاوه بر گنبدکاووس در ۲ شهرستان آق قلا و بندرترکمن استان گلستان برگزار می‌شود.
بقعه دانشمند
بقعه دانشمند واقع در شمال گنبدکاووس در بخش داشلی برون در حوزه استحفاظی پاسگاه دانشمند قرار دارد که حدود ۴۰ سال از زمان ساخت آن می‌گذرد و اهالی معتقدند که این مکان مقبره “ملاعلی” یکی از نوادگان ابوبکر صدیق بوده که در مدارس علوم دینی بخارا و سمرقند به درجه اجتهاد رسیده است.
ملاعلی در پزشکی نیز مقام والایی یافت به همین دلیل به وی دانشمند می‌گفتند.
سند مالکیت زیارتگاه و بقعه «ملاعلی عطا (آتا) دانشمند» از علمای دینی مورد احترام اهل‌سنت گلستان واقع در فاصله ۷۰ کیلومتری گنبدکاووس در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان به مساحت ۹ هکتار با کاربری فرهنگی – مذهبی مهر ماه امسال توسط اداره ثبت اسناد و املاک این شهرستان صادر و به هیات امنای آن تقدیم شد.
بازارچه مرزی اینچه برون
بازارچه مرزی اینچه برون یکی از جاذبه‌های گردشگری در مرز اینچه برون است و در آن اجناس مختلف روسی و ترکمنی از جمله پوشاک و لوازم بهداشتی عرضه می‌شود.
اینچه برون تنها گمرک زمینی و ریلی استان گلستان در بخش داشلی برون از توابع گببدکاووس در مرز ایران و ترکمنستان واقع است.
این مرز مرکز گمرکات گلستان بوده و زیرمجموعه آن پایانه‌های صادراتی در گرگان و گنبدکاووس، گمرک امانات پستی گرگان، گمرک بندرترکمن و گمرک فرودگاه بین المللی گرگان هستند.
در سال‌های اخیر با بهره‌برداری از راه آهن بین المللی قزاقستان – ترکمنستان – ایران و گذر آن از اینچه برون، خدمات گمرک ریلی نیز به فعالیت معمول در مجموعه گمرکات استان اضافه شده است.
به گفته فرماندار گنبدکاووس، این شهرستان با چهار هتل با ظرفیت ۲۳۲ نفر، سه خانه مسافر با ظرفیت ۴۵ نفر، سه اقامتگاه بوم‌گردی با ظرفیت ۴۵ نفر، هشت مدرسه با ۷۸ نفر ظرفیت و تعدادی از مهمانسراهای ادارات و خوابگاه‌های دانشجویی با ظرفیت حدود ۵۰۰ نفر آماده پذیرایی از مسافران نوروزی است.
مهدی دهرویه، پیک راهنمای موتوری و اجرای موسیقی اقوام با مجوز فرهنگ و ارشاد اسلامی و بر پاکردن آلاچیق و برگزاری مسابقات ورزشی در محل‌های اسکان و نگارش خاطرات مسافران نوروزی را از ابتکارات خوب برای جذب گردشگران نوروزی عنوان و بر زیباسازی و نظافت جاده‌ها، معابر، تفرجگاه‌ها و بوستان‌های شهری و روستایی، آمادگی دستگاه‌های خدمات رسان و اماکن پذیرایی و اقامتی و نیز اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری به منظور افزایش نشاط اجتماعی مسافران و گردشگران نوروزی تاکید کرد.
www.ulkamiz.ir
