رفق و مدارا در قرآن و روایات

پایگاه خبری اولکامیز – روح ا… کلانتری مسئول سازمان معلمان گلستان در کارگاه آموزشی با معلمان شهرستان گرگان در باره « رفق و مدارا در قرآن و روایات » سخنرانی کرد. این روزنامه نگار برجسته متن کامل سخنرانی خود را برای انتشار در اختیار اولکامیز قرار داده است که در پی می آید:

مقدمه: سیره نبوی در حقیقت سیره تربیت عملی انسان است و این تربیت در برترین و کامل ترین جلوه اش در قرآن کریم و در طول آن در گفتار و رفتار پیامبر خدا (ص) و ائمه معصومین(ع) که غیر قابل تفکیک اند تجلی کرده است.سیره  همان منطق عملی است که دارای اصولی ثابت و استوار است. اصولی که راهنمای عمل ایمانی و جهت گیری زندگی است.

معنی رفق و مدارا:

رفق در لغت به معنی نرمی و ملاطفت و مهربانی است و مدارا هم به معنی نرمی و ملایمت و تحمل و برد باری است(۱) رفق و مدارا در سیره پیامبر گرامی اسلام (ص) یک اصل اساسی و مهم بوداین اصل سازنده ترین عنصر در اصلاح جامعه و روابط و مناسبات اجتماعی بود .

سیره نویسان از حسین بن علی (ع) از قول امام علی (ع) نقل کرده اند که:«پیامبر گشاده رو و خوش اخلاق و نرمخو بود و نه خشن و درشت خو»(۲) در حقیقت این صفت رفق و مدارای پیامبر بود که توانست دل های انسان ها رابه سوی خود جلب کرده و جامعه را متحول سازد. قرآن کریم بر این صفت موثر پیامبر تاکید دارد:« به لطف رحمت الهی،با مردم نرمخو ی و پر مهر شدی، و اگر درشت‌خو ی و سخت دل بودی بی شک از اطرافت پراکنده می شدند،پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه.»(۳) خود پیامبر نیزدر همین مورد میفرمود:«پروردگارم مرا به مدارا با مردم فرمان داد، و همانگونه که مرا به تبلیغ رسالت فرمان داد.»(۴) در آیات متعدد قرآن بر این امر تاکید شده و در عین حال از سازشکاری با مشرکان نیز نهی شده است.«فاصدع بما تومر و اعرض عن المشرکین»(۵) و فرمود«وانذر عشیرتک الاقربین واخفض جناحک لمن اتبعک من المومنین»(۶) در دعوت به حق استثنایی وجود ندارد و همه را باید دعوت کرد و در دعوت باید اصل رفق و مدارا را در نظر داشت.

آن حضرت خلق و خوی قرآنی داشت و مجسمه عینی قرآن بود و خداوند به او فرمان داده بود که « گذشت پیشه کن و به نیکی فرمان بده و از نادانان دوری کن.»(۷) رفق و مدارا کلید توفیق در زندگی است، و روابط اجتماعی بدون آن خشک و غیر انسانی است.رفق و مدارا در پیشرفت مقاصد از هر چیز موثرتر است .

خداوند در قرآن به موسی هم پیام می دهد که برای هدایت و راهنمایی فرعون هم از این اصل اساسی و حیاتی بهره بگیرد.« اذهبا الی فرعون انه طغی فقولا له قولا لینا لعله یتذکر او یخشی»(۸) و این صفت همه پیامبران و از جمله پیامبر گرامی اسلام است:«و انک لعلی خلق عظیم»(۹) در باب امر به معروف و نهی از منکر نیز تاکید شده است که باید از این اصل اساسی و حیاتی بهره گرفت آمر به معروف و ناهی از منکر باید با رفق و مدارا افراد را هدایت کند و نه با زور و اجبار و خشونت. امام خمینی هم در این مورد می گفت:«لازمه محبت به حق تعالی که از فطریات اصلیه است، محبت به آثار و خلایق است، و لازمه محبت، رفق و مدارا است.»(۱۰)

نقش رفق و مدارا در اصلاح امور

هیچ چیز مانند رفق و مدارا در اصلاح روابط اجتماعی و مناسبات انسانی و تنظیم آن ها موثر نیست و پیامبر گرامی (ص) آن رابه خوبی به کار بست و جامعه را در جهت حق متحول کرد. پیامبر فرمود:« ما جمعیت پیامبران،همانطور که به بر پا کردن واجبات فرمان یافته ایم،به مدارا با مردمان فرمان داده شده ایم.»(۱۱) سیاست به معنی سامان دادن مردمان است.با راهنمایی و هدایت آنها به سوی راه نجات در دنیا و آخرت. سیاست پیامبران الهی راه و رسم آنان در هدایت مردمان بر رفق و مدارا استوار بود که  هیچ سیاستی بدون این امر به جایی نمی رسد.

امام علی (ع) فرمود:« راس السیاسه استعمال الرفق»(۱۲) تدبیر صحیح امور و سیاست درست،بهره مند از رفق و مدارا است و چنین سیاستی راهگشا است..در نگاه پیشوایان حق،رفق و مدارا اصلی موثر و حیاتی در روابط اجتماعی و مدیریت و رهبری است،امام علی (ع) در این مورد فرمود:« هر گاه زمامدار شدی ،باید رفق و مدارا پیش گیری»(۱۳) سیاست و مدیریت و حکومت فرغ از رفق و مدارا راه به جایی نمی برد و گرفتار آسیب های جدی و اساسی می گردد.

بر همین اصل اساسی بود که امام علی (ع)کارگزاران و زمامداران خود را به رفق و مدارا با مردم دعوت می کرد و از آنها می خواست که از برخورد خشونت آمیز با مردم پرهیز کنند.چنانچه به مالک اشتر نخعی  فرمود:«در آنچه تو را مهم می نماید از خدا یاری جوی، و سختگیری را با لختی نرمی بیامیز،و تا آن جا که رفق و مدارا جا دارد، راه رفق و مدارا را بپوی، و هنگامی که جز سختگیری به کار نیاد،بدان روی آر. با مردمان فروتنی پیش گیر و آنان را با گشاده رویی بپذیر و با نرمخویی با آنها رفتار نما»(۱۴)

راه و رسم پیامبر(ص)

رسول خدا(ص) جلوه تمام عیار رفق و مدارا بود. آن حضرت بیشترین رحمت را به مردم داشت و با گذشت ترین انسان ها نسبت به خلق خدا بود. انس بن مالک در توصیف آن پیام آور لطافت ها و زیبایی ها گفته است:« رسول خدا بیشترین لطف را به مردم داشت»(۱۵) پیامبر اکرم (ص) در تمام حالات و در همه دوران رسالت خود با رفق و مدارا با مردم برخورد می کرد و هرگز با خشونت و تندی با مردم برخورد نکرد.آن حضرت در قله کمالات انسانی ایستاده بود و از چنین جایگاهی هدایت و رهبری می کرد. مهر و رقت وصف انسانی بود خشم و شهوت وصف حیوانی بود(۱۶) آن که از مهر و مدارا و رحمت و رقت بی بهره است، هنوز پای به میدان انسان بودن نیکی نموده نگذاشته است..آن حضرت در سخت ترین اوضاع و احوال نیز از رفق و مدارا، و بزرگواری و گذشت دور نشد.

نقل شده است چون در غزوه احد آن همه مصیبت از طرف قومش بر او روا داشته شده بود عمر بن خطاب پیش پیامبر آمد و گفت تو هم مثل نوح پیامبر قومت را نفرین کن(۱۷) اما پیامبر جز رحمت و مغفرت برای آنان نخواست و از خدادرخواست کرد:« اللهم اغفر لقومی،فانهم لا یعلمون»(۱۸) خدایا قوم مرا ببخش که آنها نمی فهمند. رفق و مدارا ی پیامبر آن قدر فراگیر بود که با آن ها که سال ها با او دشمنی کرده و کینه ورزیده بودند با رفق و مدارا برخورد کرد

او با همین سیاست و مدیریت و با شناخت درست از انسان و جامعه،زمینه تحول  انسان ها را فراهم ساخت. پیامبر اکرم(ص) شدت و خشونت را جز از باب رحمت به کار نگرفت، و تندی و درشتی ها را به رفق و مدارا کاست و کینه و دشمنی ها رابه بخشش و گذشت از رنگ و رو انداخت. ابن اسحق نقل کرده است که در روزفتح مکه سعدبن عباده خزرجی در حالی که پرچمدار بود چنین رجز می خواند« امروز روز کشتار و جنگ و انتقام است، امروز روز شکسته شدن حرمت هاست» فردی نزد رسول خدا رفت و داستان را نقل کرد.

پیامبر اکرم(ص) امام علی(ع) را مأمور کرد تا پرچم را از او بگیرد و فرمود تو پرچم را وارد شهر کن. و فرمود:« آلیوم یوم المرحمه»(۱۹) بدینوسیله پیشوای رحمت و مدارا،جلوی هر گونه تندی و خشونت را گرفتند پس از آنکه مکه را فتح کردند پیامبر همه را جمع کرد و فرمود که شما چه تصوری از برخورد من با خود دارید؟ آنها گفتند که ما جز نیکی تصور دیگری از شما نداریم.تو برادر کریم و بزرگوار و برادرزاده بزرگ ما هستی.پیامبر اکرم فرمود:«اذهبوا انتم الطلقا ء»(۲۰) پیامبر اکرم (ص) حتی پس از فتح مکه آنها را سرزنش و تحقیر هم نکرد که رسالت او همین را اقتضا می کرد و فرمود:« بدرستی که خداوند مرا برای تبلیغ فرستاده است و نه برای عیب جویی و سرزنش مردمان.»(۲۱) این رفتار پیامبر باعث شده که تعداد زیادی از آنها به اسلام گرویدند و پیامبر بر گذشته آنها چشم پوشید و فرمود:« الاسلام ما یجب ما کان قبله»(۲۲) اسلام گناهان گذشته را می پوشاند.

پیامبر گرامی اسلام(ص) رفق و مدارا را موجب میمنت و با برکت معرفی کرده و درشت خویی و خشونت ورزی را نجس و نامیمون و بی برکت اعلام کرد و خود بیش از هر کسی در تبلیغ رفق و مدارا کوشید و فرمود:« آسان گیری و ملایمت میمنت دارد و و درشتی و خشونت نحوست آرد.»(۲۳)  تعابیر نبوی در باره رفق و مدارا، و نرمی و آسان گیری،فقط سخن گفتن از اموری گرانقدر در روابط اجتماعی نیست، بلکه آموزه های است جهت دهنده به رفتارهای اجتماعی و تعامل های انسانی تا این آموزه ها بر روح و جان مردمان بنشیند و با الگو گرفتن از رسول اکرم(ص) و اوصیای آن حضرت در روابط و مناسباتشان ظهور یابد.

پیامبر گرامی اسلام در همین مورد تعبیر لطیفی دارد و می فرمود:« اگر رفق و مدارا مخلوقی می بود که دیده می شد، مردم مخلوقی نیکوتر از آن نمی دیدند، و اگر تندی و خشونت مخلوقی می بود که دیده می شد، مردم مخلوقی زشت تر از او نمی دیدند.»(۲۴) انسان به فطرت اش زیبایی دوست و متمایل به نیکی و خوبی است و از زشتی و پلشتی و بدی منزجر است؛ و پیامبری که با فطرت ها سخن می گفت با این عبارات فطرت ها را به رفق و مدارا بر می انگیخت و چنین می گفت:« بر تو باد عمل به رفق که آن در چیزی قرار نگرفت مگر آن که زینت اش بخشید، و از چیزی برداشته نشد مگر آنکه زشت اش نمود.»(۲۵)  مدارا و ملایمت از خصوصیات الهی است و آنکه تخلق به اخلاق الهی جوید، اهل رفق و مدارا و ملایمت است، و چگونه پیامبر رحمت این خصوصیت را در حد کمال نداشته باشد، حال آنکه او مظهر همه اسما ء و صفات الهی بود، و خود فرمود:« خدای عزوجل ملایم است و ملایمت را دوست دارد، و آن چه نسبت به ملایمت می بخشد،نسبت به سختگیری و خشونت نمی بخشد.»(۲۶)

الگوی قرآنی

خداوند در قرآن عبادالرحمن را اینگونه معرفی می کند:«و عبادالرحمن الذین یمشون علی الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالو سلام….  واذا مروا بالغو مروا کراما»(۲۷) همه بندگان خداوند که متصف به صفات او باشند در تعاملات اجتماعی چنین خواهند بود.هرکس تربیت قرآنی و نبوی داشته باشد اهل رفق و مدارا می گردد؛ و گذشت و بزرگواری، و ملایمت و آسان گیری،و حلم و بردباری بر رفتارش حاکم می شود ،و در تعاملات اجتماعی فخر فروشی و تکبر ندارد .در چنین شرایطی در برابر جاهلانی که با تندی  با ما برخورد می کنند به آنها سلام می گویند،سلامی که نشانه فروتنی و رفق و مدارا است نه تسلیم و زبونی و پیامبر گرامی اسلام که خود مرکز ثقل این مدرسه قرآنی است فرموده است که :«بعثت للحلم مرکزا»(۲۸) من برانگیخته شدم که مرکز حلم و بردباری باشم.

ریشه رفق و مدارا

مدار و رفق ورزی، و آسان گیری و بردباری برخاسته از رحمت و بصیرتی نورانی است،آن که فطرت انسانی اش بیدار و شکوفا شود،و به نور توحید منور شود و علم نورانی بیابد،اهل رفق و مدارا خواهد بود. انسانی که خدا را حاضر و ناظر اعمال خود می داند از تنگ نظری دور شده و دارای صفت رفق و بردباری خواهد شد.امام علی (ع)در نامه خود به مالک اشتر در همین مورد می آموزد:«  و اگر قدرتی که از آن برخورداری ،نخوتی در تو ایجاد کند و خود را بزرگ شماری، بزرگی خداوند را که برتر از اوست به یاد آور و بنگر که چیست و قدرتی را که بر تو دارد و تو را بر خود ،آن قدرت نیست که چنین نگریستن سرکشی تو را می خواباند و تیزی تو را فرو می نشاند و خرد رفته ات را به جای باز می گرداند.»(۲۹) امام همچنان در قسمتی دیگر از نامه خود به مالک چنین می فرماید:« بدان که مردمان دو دسته اند: یا برادر دینی تو هستند و یا همانند تو در آفرینش برابرند. پس از گناهشان درگذر و به خطایشان منگر، همچنان که انتظار داری خداوند از گناهان و خطاهای تو بگذرد.»(۳۰)

تربیت قرآنی نبوی

پیشوایان معصوم (ع) نیز هر یک جلوه تمام عیار رفق و مدارا، و حلم و بردباری و در این مسیر گام بر می داشتند و شاگردان این مکتب نیز چنین بودند.امام علی (ع) در توصیف مالک اشتر می فرماید:« بدرستی او کسی است که احتمال نمی دهم که سستی به خرج دهد و لغزشی پیدا کند، و نیز از این بیمناک نیستم که کندی کند در جایی که سرعت لازم است و سرعت به خرج دهد در جایی که کندی ش سزاوار تر است.»۳۱)
انسان در مراتب بندگی توانا یی هایی می یابد که مالک خود می شود و مدارا و ذبردباری در او جلوه می کند که بردباری، خود نگهداری است چنانچه مولوی در مثنوی خود می گوید:« با سیاست های جاهل صبر کن
خوش مدارا کن به عقل من لدن
صبر بر نام اهل اعلان را جلسات
صبر صافی می کند هر جا دلیست»(۳۲)
انسان رشد یافته کسی است که بر جفاکاری های نادانان بردباری ورزد و به یاری عقل ربانی با آنان به خوبی رفق ورزد و مدارا کند. مدرسه قرآنی چنین مدرسه ای است.امام باقر (ع) فرمود:« فان الله عزوجل بعث محمدا(ص) فامره بالصبر و الرفق»(۳۳)
پیشوایان دین در روابط اجتماعی خود رفق و مدارا را با همه لوازم و وجوه آن پاس می داشتند.
نفی تنفیر وتاکید بر تالیف
از لوازم مهم و اساسی رفق و مدارا در مدرسه قرآنینبوی نفی تنفیر خلق و تألیف مردمان است و در سیره حضرت رسول اکرم بشیر و نذیر بود. تنفیر یعنی فراری دادن و گریزان ساختن و تألیف یعنی ایجاد الفت میان دیگران ایجاد کردن معنی می دهد. برخی از متولیان دین  انذار را با تنفیر اشتباه می گیرند و به جای آنکه به حق بخوانند،از حق دور می کنند استاد شهید مطهری در این مورد معتقد است«دعوت و هدایت،راهبری و مدیریت،تعامل انسانی و روابط اجتماعی به دور از رفق و مدارا در معرض تهدید و فرو افتادن در دام تنفیر است.»(۳۴)پیامبر اکرم همواره به یاران خود می فرمود که اهل بشیر و نذیر باشند و نه اهل تنفیر.چنانچه وقتی معاذ بن جبل را برای تبلیغ اسلام و دعوت مردم به یمن می فرستاد به او فرمود:« یسر و لا تعسر،و بشر و لا تنفر»(۳۵)
پیامبراکرم(ص) تاکید می‌کرد که پیروان او کاری بکنند که مردم مزایای آن  را درک بکنند و از روی میل و رغبت به اسلام گرایش پیدا بکنند.؛کاری نکنند که موجب وهن دین شود و عملی انجام ندهند که مردمان از دین فراری شوند.ارائه چهره ای غیر نبوی از دین و سخت گیری و خشونت ورزی و تنگ نظری نقطه مقابل فطرت آدمی است و عکس العمل مقابل این امر، دین گریزی است. پیامبر خدا می فرمود :« مردم همانا دین خدا آسان است»(۳۶)

کانون رحمت و ملایمت و مدارا:

پیامبر گرامی اسلام(ص) و همه پیامبران والاترین بندگان خاص خدای رحمان اند، در رحمت ور زیدن و مدارا نمودن بهترین الگوی رفتاری اند. و مظهر رحمت وعطوفت اند.خداوند پیامبر را چنین معرفی می کند:« وما ارسلناک الا رحمه للعالمین»(۳۷) و ما تو را جز مایه رحمت برای جهانیان نفرستادیم. و امام علی (ع)نیز در وصف پیامبر رحمت فرمود:«کان الینهم عریکه»(۳۸) پیامبر نرم خوترین مردمان بود. این ویژگی پیامبر گرامی اسلام(ص) موجب گرایش مردم به دین می شد و رهبران و زمامداران ما نیز باید این صفت الهی را در عمل به نمایش بگذارند تا مردم و به خصوص جوانان جذب دین شوند و نه گریزان از دین.

مسئولان ما با اخلاق نیکو همچون پیامبر گرامی اسلام(ص) و مدارای با مردم بهتر می توانند مدیریت کنند.پیامبر گرامی اسلام به دنبال جامعه ای اخلاقی بود و این امر جز با رفق و مدارا تحقق نمی یابد.تاکیدهای شگفت پیامبر گرامی اسلام(ص) و امامان معصوم(ع)  بر اخلاق گرایی و ملازمات آن بیانگر این حقیقت است که راه نجات آدمیان همین است و هیج جامعه ای جز در پرتو اخلاق گرایی راه به سعادت نمی برد؛ و آن چه بیش از هر چیز جوامع انسانی را تهدید می کند فقدان اخلاق و بد اخلاقی است.پیامبر گرامی اسلام در این مورد می فرمود:«سوء الخلق، ذنب لا یغفر»(۳۹) بداخلاقی گناهی نابخشودنی است.

و امام علی (ع) در این مورد فرمود:« لا وحشه اوحش من سو ء الخلق»(۴۰) پیامبران خود اخلاق گرا بودند و برای هدایت جامعه همین را مبنا قرار می دادند تا جامعه اخلاق گرا شود و جلوه های اساسی آن از جمله رفق و مدارا در میان جامعه جریان یابد.پیامبر گرامی اسلام(ص) کانون رحمت و ملاطفت و مدارا بود.ابوحامد غزالی در مورد آن حضرت می نویسد که:« او مهربانترین و خیرخواه ترین و سودمندترین مردمان نسبت به آنان بود.»(۴۱) اخلاق و رحمت پیامبر به مردم فقط به عشق الهی بود و هیچ ریا و چاپلوسی در کار نبود.

انس بن مالک در باره راه و رسم پیامبر گفته است:« رسول خدا چنین بود که اگر سه روز یکی از اصحاب را نمی دید از حالش جویا می شد. اگر می گفتند غایب است برایش دعا می کرد، و اگر نه به دیدنش می رفت و اگر مریض بود عیادتش می کرد.«(۴۲) پیامبر گرامی اسلام(ص) چنان با محبت با همه رفتار می کرد و مشکلاتشان را در جزئی ترین امور پیگیری می نمود که منافقان کوردل که درکی از رحمت و مدارای او نداشتند او را «اذن» یعنی گوش که به مفهوم خوش باور است خواندند.اما پیامبر همانند رهبرانی نبود که خود را برتر از آن می دانند که به مسائل جزئی توجه کنند و آن قدر گرفتار مسائل کلان کشورند که جایی برای شنیدن مشکلات مردم و رسیدگی به آن نمی گذارند. امام علی (ع) نیز در نامه خود به مالک اشتربر همین رسیدگی به امور و مشکلات جزئی مردم تاکید می نمود.(۴۳)

رسول گرامی اسلام با همه وجود مردمان را دوست داشت و به آنان عشق می ورزید و با آنان مدارا می کرد و این عشق و ارادت ناشی از عشقی والاتر بود و آن دوستی حق و عشق الهی بود و مگر می توان خدا را دوست داشت و خلق خدارا دوست نداشت و به آنها  محبت نکرد؟
دل نگه دارید ای بی حاصلان
در حضور حضرت صاحبدلان
پیش اهل تن ادب بر ظاهر است
که خدازیشان نهان را ساعت است
پیش اهل دل ادب بر باطن است
زانکه دلشان برسرایر فاطن است(۴۴)

ملاحظه پیامبر نسبت به خلق، ریشه در ملاحظه حق داشت.مدارای او مدارای حق بود و رفق او از این رو که خدا رفیق است و  رفق را دوست دارد چنین می کرد در روایتی از پیامبر آمده است:« هر کس با امت من رفق بورزد و ملایمت کند خداوند هم با او رفق و ملایمت خواهد کرد و هر کس با امت من تندی کند و آنان را به مشقت اندازد، خداوندهم با او تندی کند و او را در مشقت اندازد.»(۴۵)

مسلمان حقیقی باید خود را به صفت پیامبر متصل گرداند و اگر این صفات را نداشته باشد در حقیقت از امت او نخواهد بود.امید است که همه ما و به خصوص زمامداران و رهبران جامعه صفت رفق و مدارا را در زندگی فردی و اجتماعی خود به کار برده تا جامعه ای ایمانی، اخلاقی،انسانی، پویا و شاداب داشته باشیم. انشا ء ا…

منابع و مآخذ:
۱- علی اکبر دهخدا،لغت نامه،چاپ اول،واژه های رفق و مدارا.
۲- الطهار،البعه الثالثه،داراحیاء التراث العربی، بیروت، ص۱۵۲.
۳-قرآن مجید،آل عمران/۱۵۹.
۴-تحف العقول عن آل ال کول ،قم،۱۳۹۴/ص۳۵
۵-قرآن،حجر/۹۲.
۶-قرآن،شعراء/۲۱۴و۲۱۵.
۷-قرآن،اعراق/۱۹۹.
۸-قرآن،طه/۴۳ و۴۴
۹-قرآن،قلم/۴.
۱۰-روح الله خمینی،شرح حدیت جنود عقل و جهل،چاپ اول، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،۱۳۷۷ش،صص۳۱۵ و ۳۲۰.
۱۱-بحارالانوار،ج۷۵,ص۵۳
۱۲-عبدالواحد التمیمی الامدی، غررالحکم و دررالکلم، موسسه الاعلمی المطبوعات،بیروت،،ج ۱،ص۳۷۲.
۱۳-همان،ج۱،ص۲۷۵.
۱۴-نهج البلاغه،نامه۴۶
۱۵-دلائل النبوه آبی نعیم اصفهانی،ج۱،ص۱۸۲.
۱۶-مثنوی مولوی دفتر اول،بیت۲۴۳۶.
۱۷-مصطفی دلشاد تهرانی،سیره نبوی،دفتر دوم،چاپ ۱۳۸۵،ص۳۴
۱۸-همان،ص۳۴
۱۹-همان ،ص۳۶
۲۰-سیره ابن هشام،ج۲،ث۳۲.۲۱-کنزالعمال،ج۳،ص۳۳.
۲۲-المغازی،ج۲،ص۸۵۷.
۲۳-کنزل العمال،ج۳،ص۳۳.
۲۴-همان،ص۴۸
۲۵-الکافی،ج۲،ص۱۱۹.
۲۶-همان.
۲۷-قرآن،فرقان،۶۳ و ۷۲.
۲۸-مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه،موسسه الاعلمی المطبوعات، بیروت،۱۴۰۰ق،ص۱۵۴.
۲۹-نهج البلاغه،نامه ۵۳.
۳۰-همان.
۳۱-همان،نامه ۱۳.
۳۲-مثنوی مولوی،دفتر ششم،ابیات۲۰۴۰ و ۲۰۴۱.
۳۳-الکافی،ج۲،ص۸۸.
۳۴-مرتضی مطهری،سیره نبوی،دفتر انتشارات اسلامی، صص۱۱۷و۱۱۸.
۳۵-سیره ابن هشام،ج۴،ص۲۶۰.
۳۶-کنزالعمال،ج۳،ص۴۷.
۳۷-قرآن،انبیاء،۱۰۷.
۳۸-مکارم الاخلاق،ص۱۸.
۳۹-المحجه البیضا ء،ج۵،ص۹۳.
۴۰- بحارالانوار،ج۷۳،ص۲۹۷.
۴۱-احیا ء العلوم،ج۲،ص۳۶۳.
۴۲-مکارم الاخلاق،ص۱۹.
۴۳-نهج البلاغه،نامه ۵۳.
۴۴-مثنوی مولوی،دفتر دوم،ابیات۳۲۱۸-۳۲۲۰.
۴۵-ربیع البرار،ج۲،ص۲۱۳.

www.ulkamiz.ir