وقتی سود کوتاه‌مدت، سرزمینی را خشک می‌کند
تداوم شالیکاری در ترکمن‌صحرا؛ سود فردی، زیان جمعی
پایگاه خبری اولکامیز – مطلبی تحقیقی درباره بحران آب، شالیکاری بی‌رویه و غیبت سیاست‌های پایدار به قلم ادریس نوری عضو تحریریه محیط‌زیست و توسعه پایدار سایت اولکامیز را با هم بخوانید:
📝 لید (خلاصه مقدمه ):
در حالی‌که منابع آبی ترکمن‌صحرا به‌سرعت رو به زوال است و دشت‌های منطقه با افت شدید سفره‌های زیرزمینی مواجه‌اند، شالیکاری در منطقه نه‌تنها متوقف نشده، بلکه گسترش یافته است. افزایش قیمت برنج، نبود سیاست‌های بازدارنده و کمبود آموزش‌های کشاورزی، منطقه را با بحرانی جدی روبه‌رو کرده؛ بحرانی که تنها با مطالبه‌گری هوشمند مردم و تغییر سیاست‌های کشاورزی قابل مدیریت است.
ترکمن‌صحرا، یکی از مناطق راهبردی شمال شرق ایران، امروز درگیر بحرانی پیچیده و چندلایه است؛ بحران کاهش شدید منابع آبی، افزایش برداشت‌های بی‌ضابطه، و از همه مهم‌تر، غلبه منافع کوتاه‌مدت فردی بر مصالح بلندمدت عمومی.
در مرکز این بحران، پدیده‌ای قرار دارد که به‌ظاهر سودآور، اما در باطن ویرانگر است: گسترش شالیکاری در اقلیمی خشک و کم‌آب. سؤالی که در این میان مطرح می‌شود این است: چرا در شرایط هشدار زیست‌محیطی، شالیکاری همچنان رو به افزایش است؟ پاسخ در ترکیب خطرناک “بی‌تدبیری مدیریتی” و “وسوسه سود اقتصادی کشاورزان” نهفته است.
🌾 برنج؛ محصولی پرآب‌خواه در اقلیمی کم‌آب
شالیکاری به‌عنوان یکی از پرمصرف‌ترین شیوه‌های کشاورزی در ایران شناخته می‌شود. بنا به تخمین کارشناسان، هر هکتار شالیکاری به‌طور میانگین بین ۱۰ تا ۱۵ هزار متر مکعب آب نیاز دارد. این میزان، چندین برابر مصرف آب در محصولات جایگزین مانند گندم یا کلزا است.
با وجود این واقعیت، سطوح زیر کشت برنج در ترکمن‌صحرا نه تنها کاهش نیافته، بلکه در سال‌های اخیر روندی افزایشی داشته است. بخش زیادی از این توسعه در دشت‌هایی صورت گرفته که منابع آب زیرزمینی آن‌ها دچار افت شدید و نگران‌کننده است.
📈 سودآوری برنج؛ انگیزه‌ای قوی‌تر از هشدارها
در سال‌های اخیر، افزایش مستمر قیمت برنج در بازارهای داخلی، انگیزه‌ای قدرتمند برای بسیاری از کشاورزان شده است تا علی‌رغم آگاهی از کم‌آبی، به کشت این محصول روی بیاورند یا سطح زیر کشت خود را افزایش دهند.
برخی کشاورزان در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار داشتند:
“برنج تنها محصولیه که می‌تونه هزینه‌های ما رو پوشش بده. وقتی قیمت هر کیلو برنج ۱۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومنه، نمی‌تونیم بی‌خیال بشیم، حتی اگر بدونیم آب کمه.”
اینجا دقیقاً همان نقطه‌ای است که سود اقتصادی فردی با هزینه اجتماعی و زیست‌محیطی در تضاد قرار می‌گیرد.
⚖️ نبود سیاست‌های بازدارنده و تشویقی
یکی از خلأهای جدی در مدیریت بحران آب در ترکمن‌صحرا، فقدان سیاست‌های بازدارنده مؤثر از سوی دولت و نهادهای مرتبط است. تاکنون:
هیچ سهمیه‌بندی هوشمند برای آب کشاورزی در منطقه اجرا نشده؛
یاری‌های بلاعوض یا تسهیلات مؤثر برای تغییر الگوی کشت به کشاورزان داده نشده؛
نظارتی واقعی بر چاه‌های غیرمجاز و برداشت‌های بی‌رویه وجود ندارد.
از سوی دیگر، اطلاعات لازم درباره محصولات جایگزین، بازار فروش آن‌ها و روش‌های آبیاری نوین به‌صورت مؤثر در اختیار کشاورزان قرار نگرفته، و همین موضوع، وابستگی آن‌ها به برنج را تقویت کرده است.
🧠 آگاهی عمومی پایین، مطالبه‌گری محدود
در حالی‌که بحران آب در حال تبدیل‌شدن به یک تهدید امنیتی برای منطقه است، جامعه محلی هنوز آن‌طور که باید و شاید، به مطالبه‌گری مؤثر، مستمر و هدفمند نپرداخته است.
عدم شکل‌گیری تشکل‌های محلی، فقدان رسانه‌های مستقل منطقه‌ای، و حتی ترس از به چالش کشیدن مقامات محلی، از جمله موانعی است که باعث شده فشار اجتماعی برای اصلاح وضعیت به اندازه کافی وجود نداشته باشد.
در حالی‌که بسیاری از بحران‌های جهانی آب با مطالبه‌گری پیوسته و قدرتمند مردم به مرحله‌ی مدیریت و بهبود رسیده‌اند، در ترکمن‌صحرا هنوز فرهنگ “مطالبه‌ی نتیجه‌محور” نهادینه نشده است.
✅ راهکارهای پیشنهادی
برای عبور از بحران فعلی و جلوگیری از نابودی منابع آبی، این اقدامات ضروری و فوری هستند:
ممنوعیت و ساماندهی قانونی شالیکاری در مناطق پرخطر آبی
اعطای یارانه به محصولات جایگزین و آموزش شیوه‌های نوین آبیاری
نظارت دقیق بر چاه‌های غیرمجاز و جلوگیری از برداشت بی‌رویه
ایجاد و تقویت تشکل‌های محلی کشاورزان برای گفت‌وگوی مؤثر با دولت
راه‌اندازی کمپین‌های آموزشی درباره ارزش آب و بحران آبی منطقه
🧭 نتیجه‌گیری: تغییر، تنها با تعهد جمعی ممکن است
ترکمن‌صحرا در آستانه‌ی یک فروپاشی زیست‌محیطی ایستاده است.
ادامه‌ی شالیکاری بی‌ضابطه، صرفاً به خاطر سود اقتصادی، مانند قطع شاخه‌ای‌ست که خودمان بر آن نشسته‌ایم.
فقط با پیوند آگاهی عمومی، اصلاح سیاست‌ها و مطالبه‌گری مردمی، می‌توان از این بحران عبور کرد.سود آنی برنج نباید آینده یک سرزمین را بسوزاند.
امروز زمان تصمیم‌گیری است، پیش از آنکه دیگر چیزی برای نجات باقی نمانده باشد
.💧 آب؛ فقط یک منبع طبیعی نیست، ستون اصلی زندگی است
آب فقط یک مایع برای سیراب‌کردن خاک و بدن نیست.
آب، ریشه‌ی امنیت غذایی، سلامت، پایداری اجتماعی، و حتی ثبات سیاسی جوامع است. بدون آب، هیچ کشاورزی دوام نمی‌آورد، روستاها خالی می‌شوند، تنش و مهاجرت افزایش می‌یابد، و هویت سرزمینی رنگ می‌بازد.
در جهان امروز، بحران آب دیگر مسئله‌ای برای آینده‌ی دور نیست؛ بلکه واقعیتی زنده، ملموس و بی‌رحم است که همین حالا در ترکمن‌صحرا، پیش روی ماست.
🧬 ما وارث نیستیم؛ ما امانت‌داریم
نسل ما در برابر زمین و منابع طبیعی، وارث نیست؛ امانت‌دار است.
ما حق نداریم به نام سود امروز، آینده‌ی فرزندان‌مان را با خاک یکسان کنیم. حق نداریم منابعی که طی هزاران سال در دل زمین شکل گرفته، در چند سال مصرف و نابود کنیم؛ آن‌هم فقط برای فروش چند تن برنج بیشتر.
اگر امروز نخواهیم، اگر امروز مطالبه نکنیم، اگر امروز تغییر ندهیم، فردا فرزندان‌مان در سرزمینی خواهند زیست که نه آب دارد، نه زندگی.
🌍 مسئولیت ما روشن است:
آگاه شویم مسئولان را پاسخ‌گو کنیم
در مصرف، تولید و کشاورزی تجدید نظر کنیم
آب را همان‌قدر گران‌بها بدانیم که واقعاً هست
نجات ترکمن‌صحرا، نه فقط نجات یک منطقه، بلکه تمرینی برای نجات ایران، و شاید نجات خود انسان از خودش است.
www.ulkamiz.ir
