ضعف دانش آموزان در درس انشا، دلایل و راهکارهای آن

پایگاه تحلیلی خبری اولکامیز- عبدالرحمن سبحانی فر ، دبیر دبیرستان های گنبد و دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی نوشت :

چکیده:

در این مقاله نویسنده سعی می کند تا بر اساس تجربیات خود در طی سالیان متمادی تدریس به عنوان دبیر ادبیات فارسی و تدریس در دوره های ضمن خدمت معلمان ،ضعف دانش آموزان در درس انشا در دوره متوسطه اول و دوم را بادلایل آن مورد بررسی قرار دهد .سپس به ارائه راهکارهای عملی برطرف کردن این ضعف و تقویت آن بپردازد.

کلید واژه ها:

انشا – پیام رسانی – دانش آموز – ضعف انشا- تقویت انشا

مقدمه :

انشا در لغت به معنی ایجاد، ابداع و خلق کردن است. انشا فرزند اندیشه است .فعالیت ذهنی بسیار پیچیده ای است که به مراتب از خواندن دشوارتر است.نوشتن در گرو خلاقیت ذهنی و مستلزم تخیل و تفکر در رشد و فهم آدمی است.

درس انشا یکی از موارد مرتبط با خلاقیت ذهنی و تصویر سازی و صحنه آفرینی است. اهمیت آن در برنامه های درسی دوره های مختلف به قدری است که می توان آن را زمینه ساز یادگیری خلاق ،عادت به تفکر و تامل و تدبر دانست.به ویژه آن که بیشتر پژوهش ها ارتباط میان درس انشا و عادت مطالعه را مورد تایید قرار داده اند.

پایه و اساس هر نوشته ای ، حروف و جملاتی است که در مدراس آموزش داده می شود.درس انشا یکی از مفیدترین ابزارهای آموزشی نوشتن است.

انشا از نظر کاربردی در زندگی دانش آموزان نقش بسزایی دارد..زیرا بخش بزرگی از ارتباطات در محیط مدرسه و خارج از آن از طریق نوشتن انجام می شود.

دانش آموزان به وسیله انشا می توانند باترکیب آموخته های خود، اثری نو به وجود آورندو از آن لذت ببرند.

ساعات انشا باید برای معلمان و دانش آموزان خوشایند و دلپذیر باشد.

انشا می تواند به دانش آموزان نیروی ابتکار و ابداع بدهد.پس بوسیله انشا می توانند از استعداد های نهفته خویش اطلاع یابند و بتوانند ان هارا شکوفا سازند.

در اصطلاح، نویسندگی فن یا هنریست که می تواند احساس های درونی ،مشاهدات بیرونی، پیام ها ومفهوم های ذهنی نویسنده یا گوینده را هرچه بهترو گیراتر به خواننده یا شنونده انتقال دهد.

نویسندگی نوعی انتقال پیام :

هر نوع پیام رسانی شامل ۵ رکن می باشد:

۱-پیام

۲-پیام رسان

۳-پیام گیر

۴-ابزار پیام رسانی

۵-روش پیام رسانی

هر پیامی نیز دو رکن دارد: محتوا و قالب

رکن اول به چه چیز گفتن و رکن دوم به چگونه گفتن مربوط می شود.

نویسندگی نیز نوعی پیام رسانی است که در بعد محتوای نوشته ، باید دیدگاهی نورا مطرح کردو در بعد قالب نوشته باید نگارش نو را به قلم آورد.

از این رو نویسنده کسی است که دیدگاهی نو یا نگاهی نو را با نگارشی نو به خواننده انتقال دهد.

نویسندگی نیز بر سه پایه استوار است:

۱-هنر خوب حس کردن (خوب دیدن و خوب شنیدن)

۲-هنر خوب اندیشیدن

۳-هنر خوب نوشتن

در نویسندگی خصوصا در بین دانش آموزان با سه عنوان روبرو هستیم:

نویسا : کسی است که کار و حتی شغل او نوشتن و نوشتن است.و دیگر هیچ.او هیچ گونه فکری برای چگونگی معانی و محتوای نوشته و هیچ گونه ذوقی برای چگونگی الفاظ و شکل نوشته به کار نمی برد.

این گونه افراد همان شکل جدید ازمیزرا بنویس های قدیم هستند که امروز می توان رد پای آنان را در ادارات و جلودادگستری ها وبین دانش آموزان خود می توان مشاهده کرد.

رو نویسنده : کسی است که کاملا چهره نویسنده به خود می گیرد.اما در واقع از نوشته های دیگران کپی برداری می کند و آن هار رونویسی می نماید.یعنی تکه ای از این نوشته و آن نوشته بر می دارد و آنان را بدون هیچ گونه دخل و تصرفی با چسب و قیچی به هم می چسباند.

این افراد هیچ بهره ای از ذوق و اندیشه خود نمی برند و حتی گاه به منابع و مآخذی که از آن استفاده می نمایند، اشاره ای نمی کنند.البته اگر زحمت جمع آوری او را به نحوه گزینش مطالبش اضافه کنیم ،چون بنوعی مانند زنبور عسل ماده ای جدید خلق نموده ، کمی از رونویسندگی فاصله می گیرند .اکثرا دانش آموزان و حتی دانشجویان امروزی در این گروه جای می گیرند.

نویسنده: کسی است که حرف و نگاهی نو را با بیانی تازه ارایه می دهدو با کاربست روش ها و شگردهای گوناگون نویسندگی ،برمخاطب خود تاثیر مستقیم یا غیر مستقیم می گذارد.البته برخی برای نویسنده سطحی نازل تر قائل شده اندو چنین گفته اند:نویسنده کسی است که حرفی یا نگاهی تازه را با ابزار قلم ارائه می دهد.هرچند بیان و شیوه نگارش او تازه نباشد و یا این که حرف و نگاه او تازه نباشد اما با نگارش تازه به قلم آورد.ملک الشعرای بهار گفته است:” هر شعری که شمارا تکان ندهد به آن گوش ندهید.”

(برگ هایی در آغوش باد، ص ۳۸۷)بنابراین در نویسندگی نیز باید بگوییم که: هرنوشته ای که شمارا تکان ندهد، به آن نگاه ندوزید.

دلایل ضعف دانش آموزان در درس انشا:

۱-عدم توجه دقیق به درس جمله نویسی در پایه ابتدایی و بعد ازآن.

۲-تکراری بودن برخی از موضوعات انشای کلاسی.

۳-نداشتن برنامه ریزی معلمان برای تدریس درس انشا.

۴-عدم آگاهی دانش آموزان از نحوه انشا نویسی.

۵-نبود کتابخانه ها در مدارس و کتاب های متناسب با گروه سنی وعلمی دانش آموزان.

۶-فراهم نبودن زمینه های مساعد برای شرکت دانش آموزان در مسابقات نویسندگی مانند تهیه روزنامه دیواری در مدارس.

۷-عدم برگزاری کلاس های روش تدریس انشا برای معلمان.

۸-استفاده از ساعات درس انشا برای تدریس دروس دیگر.

۹-عدم استفاده از معلمان مجرب و اهل قلم برای تدریس درس انشا.

۱۰-ضعف روخوانی دانش آموزان و تاثیر متقابل آن در درس انشا .

۱۱-تکلم معلمان و دانش آموزان مناطق دو زبانه به زبان بومی و محلی.

۱۲-کمبود گنجینه لغات دانش آموزان.

پیشنهادها و راهکارها برای تقویت درس انشا:

یکی از مهمترین دلایل ضعف دانش آموزان در درس انشا،ضعف انان در درس جمله سازی است که در پایه دوم ابتدایی و بعد از آن آموزش داده می شود.

هر نوشته از تعدادی کلمات و جملات تشکیل می شود.تا زمانی که دانش آموز بر آنچه در کتاب های نوشتاری ابتدایی احاطه کافی نداشته باشد و بصورت توصیفی نمره قبولی دریافت کرده ،در آینده با مشکل مضاعفی برخورد خواهد کرد.زیرا تمام کتب درسی از ابتدایی تا پایان متوسطه دوم بصورت زنجیروار بهم پیوسته هستند و هر یک پیش نیاز درس و کتاب بعدی می باشند.

جمله سازی صرفا نباید قراردادن دستورمند چند کلمه در کنارهم باشد. برای مثال از نظر نویسنده این مقاله ، جمله سازی با واژه ی کتاب 🙁 کتاب خوب است) از نظر دستوری صحیح است اما هیچ گونه تلاش ذهنی برای ساخت این جمله بوسیله دانش آموز صورت نپذیرفته است.

اینجاست که نقش معلم فارسی در اولین گام های نویسندگی آشکار می شود.معلم می بایست دانش آموز را به ساخت جملاتی زیبا با رنگ و بوی ادبی تشویق کند و به او بیاموزد که جملاتی بهتر و تخیلی تر مانند 🙁 کتاب مانند معلم است) بسازد.

عنوان این درس جمله سازی است نه جمله نویسی.ساختن همان تعریف مورد نظر تمامی دست اندر کاران در درس انشاست نه نوشتن محض.

۲-تکراری بودن موضوعات در کتب درسی یا ارائه شده در سالیان متمادی بوسیله اکثر معلمان درس انشا خصوصا از طرف معلمان غیر تخصصی ، یکی دیگر از دلایل ضعف دانش آموزان در درس انشاست.

موضوعات کلیشه ای که می توان بصورت تابو و کهن الگو بعد از چندین دهه هنوز هم از ذهن برخی معلمان خارج نشده است از جمله:

-علم بهتر است یا ثروت؟

-آرزوی دارید در آینده چکاره شوید؟

-اگر معلم شوید ،چه کارهایی انجام خواهید داد؟

-برداشت خود را ازبیت های زیر بنویسید.

-تصویرنویسی

-تابستان خود را چگونه گذرانده اید؟

-……………

با نگاهی نه چندان عمیق به موضوعات کلیشه ای بالا می توان چنین گفت که دانش آموزی که معلم نیست یا مفهوم ثروت و علم را نمی داند و یا تصویر را نمی بیند یا تابستان ها همیشه دنبال کار و گرفتاری های زندگی خودش است ،قطعا نمی تواند از این موضوعات، متنی زیبا خلق کند.

موضوعاتی که در کلاس های درس بویژه برای دانش آموزان امروزی مطرح می شود باید متناسب با سن و سواد و طرز تفکرآنان باشد نه موضوعات تخیلی .گاهی دیده شده که معلم انشا، با دادن یک موضوع به دانش آموزانی که امیدی به زندگی ندارند و یا هیچ خوشی دنیوی تجربه نکرده اند، انان رااز شخص معلم و درس انشا برای همیشه سرخورده کرده است.

۳-نداشتن برنامه ریزی از سوی معلم برای تدریس درس انشا،از دیگر مشکلات ضعف درسی دانش آموزان در انشا است.

معلمی که تدریس درس انشا را می پذیرد یا وادار می شود تا تدریس این درس را بپذیرد،می باید مانند دیگر معلمان با برنامه و طرح درس های روزانه و ماهانه و سالانه در سر کلاس حاضر شود.

وقتی خود معلم با فنون نوشتن آشنایی نداشته باشد، چگونه از دانش آموزان انتظار نوشتن دارد؟به قول شاعر: ” تا رهرو نباشی ،کی راهبر شوی”.بزرگترین خیانت پذیرش مسوولیتی است که شخصی خود را لایق آن نمی داند.خیلی دیده و یا شنیده شده است که اساتید بزرگ بعد از سالها تدریس هنوز نیز روزانه همان کتاب تکراری را مرور می نمایند تا بتوانند نکته جدید بیابند یا روشی نو برای تدریس بهتر این درس پیدا کنند.

۴-نویسندگی شباهت بسیاری به معماری دارد.مصالح ساخت یک بنا فراورده هایی مانند گچ،سیمان و… است. و مصالح نویسندگی دانسته های ذهنی ، مطالعه، روش های کاربست این دانسته ها و .. است.

تا زمانی که مصالح خوب در هر دو مورد بالا (معماری و نویسندگی)در دسترس نباشدو نحوه استفاده از این مصالح دانسته نشود ،قطعا حاصل کار زیبا و شایسته نخواهد بود.

در کتاب های درسی هر نوشته از ۴ قسمت اصلی تشکیل می شود:

۱-موضوع ۲-مقدمه ۳- متن یا تنه اصلی ۴-نتیجه گیری یا نیکفرجامی

مهمترین نیاز دانش آموزدر ساخت بنای یک نوشته ،آشنایی با نحوه ساخت و نوشتن هر یک از این قسمت هاست.

این آشنایی و مهارت از طریق مطالعه آثار بزرگان،مطالعه کتاب های فنون نویسندگی و بهره گیری از تجربیات اساتید با حضور آنان در کلاس های درس انشاست.کاری که شاید هرگز در خیلی از مدارس انجام نگرفته و نمیگیرد.

۵-یکی از مشکلاتی بزرگی که در اکثر مدارس کشور بویژه مدارس بزرگ و کوچک روستایی به جشم می خورد ،عدم تجهیز کتابخانه های این مدارس به کتاب هایی متناسب با گروه سنی دانش آموزان است.مدارس در بیشتر مدارس یا کتابخانه ندارند یا مکانی که برای این منظور در نظر گرفته شده ،هرگز برای مطالعه مناسب نیست.و می توان اصطلاح” انبار کتاب های فرسوده” بر آنان اطلاق کرد.

دراکثر مواردغیر از مربیان پرورشی که مسوولیت کارهای فرهنگی را به عهده دارند،هیچ نیرویی برای اداره کتابخانه های خود ندارند.تنها کلید درب انبارچند قفسه کتاب هم در اختیار دانش آموزانی قرار می گیرد که هیچ گونه برنامه ای برای تقویت مطالعه خارج از درس برای انان از طرف مسوولین مدرس دیکته نمی شود تا ان را اجرایی کنند.

اغلب کتاب های موجود در کتابخانه های مدارس ،کتاب های عمومی مانند فرهنگ لغت یا دایره المعارف ها و سایر کتبی هستند که هیچ گونه سنخیتی با ذهن و توان علمی دانش آموزان ندارند.

این کتابخانه ها باید کتاب های مفید و کاربردی برای افزایش مطالعه خارج از کلاس در دسترس داشته باشند تا بر اساس این دانسته ها نوشته های جدید خلق شود.

این امرخطیر باید یکی ازمهمترین مولفه ها درساخت مدارس جدید بخصوص درمناطق محروم باشد.

۶-یکی از راه های جبران ضعف دانش آموزان در درس انشا ،سوق دادن انان به شرکت در مسابقات نویسندگی از جمله تهیه روزنامه دیوار ی است که لازمه این کار همکاری متقابل بین معلم انشا و مربیان پرورشی می باشد.

این امر می تواند ضمن تقویت حس نویسندگی و مشارکت انان در کار گروهی، شکوفایی استعدادهای نهفته برخی دانش آموزان را بدنبال داشته باشد.

برای عملی سازی این کار،لازم است مربیان مدارس با اهدای جوایز و برگزاری مسابقات متنوع نویسندگی ،دانش آموزان را به این سمت بکشانند.حتی اگر این نویسندگی در حد مشارکت جزئی از جمله انتخاب جملات مناسب و گزینش کلمات در ارتباط با موضوع مورد بحث باشد.

۷-یکی از بزرگترین ضعف در سیستم آموزشی ،عدم برگزاری کلاس های روش تدریس انشاست.این امراز دو جهت باعث ضعف درس اشنا در دانش آموزان می گردد:

الف)معلمان این درس با همان شیوه سنتی و قدیم خود ،تنها با ارائه چند موضوع انشای ذکر شده در صفحه قبل ،به کار خود مکررا ادامه می دهند و این چنین بدون هیج آموزشی سال تحصیلی به پایان می رسد و حاصلی جز تمرین رو نویسی ندارد.

ب) وقتی معلم با شیوه های جدید و بروز روش تدریس انشا آشنایی نداشته باشد،نمی تواند از نسلی که دارای نگرش متفاوت با نسل گذشته دارند،انتظار انجام تکالیف دلخواه و مطلوب را داشته باشد. از این رو انان مجبور به رفع تکلیف از طریق کپی برداری و… می شوند.

۸-در بیشتر مدارس دروس علوم پایه بر دروس علوم انسانی ازجمله انشا مقدم انگاشته می شود.

در این مدارس از زنگ انشا برای تدریس دروسی مانند ریاضیات،زبان خارجه و.. استفاده می شود.این امر زاییده فکر و اندیشه مدیرانی است که هیچ گونه اعتقادی به درس انشا ندارند و در نتیجه وقت گذاری برای این درس و برگزاری کلاس های آن را امری بیهوده می پندارند.

این تفکر در مدارس ما می تواند سراغاز انقلابی علیه نویسندگی و سرکوفتی برای عدم ظهور استعداد های دانش آموزان مستعد برای نویسندگی باشد.به نظر نویسنده این مقاله،این امر یکی از مهمترین و اولین دلیل برای عدم ظهور نویسندگان نوجوان و جوان در مدارس و دانشگاه هاست.

۹-اکثر دانش آموزان دوره ابتدایی و بالاتر، با خوانش متن فارسی بخصوص متون نظم بامشکل مواجه هستند.

در آموزش هر زبانی چهار مهارت اصلی وجود دارد:۱-خواندن ۲-نوشتن ۳- شنیدن ۴- گفتن.

این مهارت های متمم و مکمل یکدیگرند.دانش آموزی که نتواند روخوانی کند، قطعا نمی تواند بنویسد . از طرف دیگر دانش آموزی که قوه شنیداری خود را تقویت نکرده باشد نمی توانداز نطق و بیان خوبی برخوردار باشد.

گام اول در نویسندگی (انشا) سخن گفتن است.یعنی ابتدا خواسته های خود را بزبان می آوریم سپس آن را به کتابت تبدیل می کنیم.

لازمه جبران این ضعف،اهمیت دادن به روخوانی کتب نظم ونثربعنوان نمونه های زیبا و کامل نویسندگی در دوره ابتدایی و بالاتر است.

۱۰-یکی از مشکلات که در اغلب مناطق دوزبانه وجود دارد،تکلم معلمان و دانش آموزان این مناطق به زبان بومی و محلی است.

دانش آموزان این مناطق با دو مشکل بزرگ مواجه می شوند: الف)عدم آموزش خوب زبان فارسی در سطح گفتاری و نوشتاری ب)عدم آموزش زبان محلی.

دانش آموزان در این مناطق چون چندان با واژه های فارسی که زیر ساخت نویسندگی به زبان معیار بر اساس آن ها صورت می گیرد، آشنایی ندارند نمی توانند در نوشتن متن انشا با این زبان موفق باشند.از طرف دیگر چون کتاب خاصی برای آموزش زبان محلی خود ندارند ،بنابراین تنها دارایی ذهنی و واژگانی آنان ، شنیده های آنان در مکالمه به زبان محلی و بومی است.

پیشنهاد می شود معلمان این مناطق برای تقویت نویسندگی این دانش آموزان ،هم به تقویت دامنه واژگان زبان معیار بپردازند و هم در ساعات خاصی با ارائه نمونه آثار نویسندگان آن منطقه ،به آموزش زبان و ادبیات بومی منطقه خود بپردازند.

۱۱-یکی از بزرگترین دلایل ضعف دانش آموزان در نویسندگی، ضعف و کمبود دامنه لغات و واژگان آنان است.

دانش آموزی که مطلعه خارج از کلاس نداشته باشد ودر دروس کلاسی خود نیز ضعیف باشد،قطعا گنجینه لغات او بسیار محدود خواهد بود.

استفن کینگ می گوید: “زیاد بخوان و زیاد بنویس.” به نظر او لازمه نوشتن ، مطالعه بسیار است.

مثلی معروفی است که می گوید:” از کوزه همان برون تراود که دراوست.” وقتی کوزه ذهن دانش آموزی خالی باشد، او چطور می تواند واژه های لازم برای یک نوشته زیبا را فراهم آورد .پس بناچار باز به رونویسی روی می اورد.

فاکنر به عنوان یکی از نویسندگان بزرگ می گوید:” یک نویسنده به سه چیز نیاز دارد:تجربه،مشاهده و تخیل.”

دانش آموز تا زمانی که تجربه خواندن آثار نویسندگان بزرگ را در مدارس یا کتابخانه های عمومی نداشته باشدو یا نویسندگان و آثار آنان را مشاهده ننموده،هرگز نمی تواند قوه تخیل خود را به پرواز در آورد .

این چنین روبروز استعداد ها یکی پس از دیگری بالاخص روستایی و مناطق محروم در ورطه نسیان و بی انگیزگی غرق می شوندوتلف می گردند.

منابع :

حسینی نژاد،سید حسین ، انشا،دیدگاه ها و روش ها،انتشارات لوح زرین،چاپ چهارم ۱۳۸۲

حاجی آقالو،عباس، مزاحم ها و مراحم های درس انشا ، انتشارات لوح زرین،۱۳۸۰

روش تدریس فارسی دوره ابتدایی،ویژه دانشجویان مراکز تربیت معلم،۱۳۸۵

برگ هایی در آغوش باد، غلامحسین یوسفی،چاپ سوم،انتشارات علمی،تهران،۱۳۷۸،جلد۱

کتب راهنمای معلم، انتشارات آموزش و پرورش،جمعی از مولفان،۱۳۷۸

www.ulkamiz.ir