نقش ادبیات شفاهی در صنایع دستی ترکمن
پایگاه خبری اولکامیز – نورمحمد مرادی ، بجنورد: درباره تاریخچه پیدایش واینکه از چه عصری ترکمنها به بافت فرش روی آورده اند اطلاعات دقیقی در دست نیست اما در اینکه ترکمنها از قدیمی‌ترین تولید کنندگان این کالا بوده اند اتفاق نظر زیادی در بین محققین این عرصه است.
نگهداری قالیچه( قوچاخ گول)در موزه متروپولیتن نیویورک که متعلق به قرن دهم است و وجود فرشهای( قزل ایاق) و(besher بشرخالی) وکرکی kerki در موزه گوگ دپه ترکمنستان با قدمتی نهصد ساله بیانگر درستی این ادعا است.
شکل گیری نقوش این قالی ها بستگی به فقرو قناعت، امیدوسرخوردگی، تعقیب و گریز، تبعیض و دوگانگی وزندگی کوچ نشینی برذهنهای خلاق زنان ترکمن نقش بسته وبا قدرت سرپنجه هایشان به تصویر کشیده شده است.
قدرت بیلان اینان گوزل لیک
گلین قیز لارمیزینگ ترکمن هالی سی
اهل گوزل لیگه بولوب گوزل لیک
گلین قیز لارمیزینگ ترکمن هالی سی
درغین قاقاندا قیز وگلین لار
در دوکلیا، گل دوکلیا الیندان
سیزه سیلاغ حرمت شاهیر الیندان
گلین قیز لارمیزینگ ترکمن هالی سی
ترجمه :زیبایی هایی که با قدرت خداوند خلق شده را همواره می‌توان در دست بافته های دختران مشاهده کرد
زیبایی که سرآمد همه زیبایی هاست را می‌توان در بافت زنان ودختران ترکمن به وضوح دید
هنگامی که با دفینه خود برقالی می کوبند با هر ضربه در وگوهر از دستانشان فرو می‌ریزد
ازجانب شاعر تعظیم واحترام تقدیم شما باد زنان ودختران قالی باف ترکمن
حاشیه بافی:
قالی بافان ترکمن به هنگام حاشیه بافی که از نقوش ریز وزمانبر بهره می‌برند تا پایان این مرحله روی قالی را می پوشانند واین عبارت را به کار می‌برند (دوستومام گورمه سین، دشمانیمام گورمه سین) یعنی نه دوستم ببینه ونه دشمنم.
که پس از عبور از این مرحله مادر خانه برای تشویق نوآموزان که معمولا دختر یا عروس خانواده بود از عبارت تشویق گونه (هالی سینینگ کناری اون بارماقینینگ هنری) حاشیه فرشی که بافته شد هنر ده انگشت بافنده است. بهره می بردند.
میانه بافی:
پس از رهایی از قسمت سخت حاشیه درهنگام میانه بافی که از نقوش درشت و گلهای اصلی استفاده می‌شود جمله (گوله دوشدیق یولا دوشدیق ) را به کار می‌گیرند. یعنی با ورود به این مرحله راهمان هموار شده است.
اساتید قالی باف علاوه بر آموزش بافندگی نجابت پاکدامنی را نیز به زیر دستان خود می آموزند وهمواره درگوششان نجوا می‌کنند که گره هایی که بر تاروپود قالی می‌زنند گشاینده گره های پیش روی زندگی‌شان خواهد بود.
و دائم گوشزد می‌کنند که (هالی لی آوی ریسقال لی آوی ) یعنی خانه ای که در آن فرش بافته می‌شود رزق وروزی نیز در آن جریان دارد.
ودر جهت افزایش روحیه زحمت کشان بافنده این شعر زمزمه می‌شود،
مثلا اگر نام دخترک آیلر باشد
آیلر قیزیم آی یالی آیدا دوقار بیر هالی
هالی سینینگ چیتیمی گل یالی دیر بیتیمی (گره های زده شده بر این قالی مانند رویش زیبای گل است)
از آنجایی که همواره فرش در اقتصاد خانواده نقش بسزایی داشته است نقل می‌شود
بیر دوقانا بار بیر اوقانا
یعنی دوقشر ازجامعه می‌توانند از بضاعت مالی کافی برخوردار باشند بافندگان وتحصیل کنندگان علم ودانش
بسیاری از نقوش سنبلیک بوده وبسته به اعتقادات و باورهای بافنده شکل گرفته است. اگر بخواهیم اشاره ای به این نقوش داشته باشیم می‌توانیم از نقوشی مانند سیچان ایزی، قوچاق گل، گل یایدی، کجاوه، پاختا گول، چوپان تلپک، قاپسا گول، درناخ گول، اوزوم یاپراق وغیره نام ببریم.
هنرمندان چیره دست ترکمن درهنگام تولید زیر اندازی به نام (کچه) نیز از ادبیات واشعار زیبایی سود می‌برند که نوعی نشاط و همگرایی دربین آنها ایجاد می نماید.
یاز. گوز. قرخیب. قویونی یار یار یارانلار
چوپرینی سایلاب بیلک یار یار یارانلار
گلیب باسیب قالدیرینگ یار یار یارانلار
سایقیجی بک توتماسانگ قاپار آلار یارانلار
ایکی بویاسانگ ساری یار یار یارانلار
قرمزی بولسون یاری یاریار یارانلار
پشمهای بهاری و پاییزه را چیدم ای دوستان مطلع باشید
پشمهای نامرغوب را جدانمودیم ای دوستان مطلع باشید
بیایید باهمکاری یکدیگر نمدی مهیا نماییم
چوب حلاجی را چنان به دست بگیر که پشمها را پراکنده نکند.
اگر رنگ زرد رنگرزی نمودی بدان که رنگ قرمز نیز مکمل آن خواهد بود.
وبدین گونه است که استحکام و سادگی نقوش آن در ادبیات و دیالوگ زنان نیز راه یافته است به طوری که در آرزوی نیک بختی به هم نوع خود می‌گویند (کچه گوون لی گلینینگ بولسون) یعنی خداوند عروسی قسمتت کند که مانند نمد ساده وبی آلایش باشد.
دختران و نوعروسان ازنیاکان خود هنر گرانبهای دیگری را نیز به ارث برده اند که سوزن دوزی (کشته چیلیق) نام دارد که گاها نیاز زنان ومردان را در برخی تن پوشها مرتفع می‌نماید ازجمله البسه مختص زنان می‌توان به یلک، کورته، چابوت، چرپی، کوینک، قیقچ وغیره اشاره کرد و لباس‌های ویژه مردان
دون، قاراما دور، تاخیه که به هنر سوزن دوزی و اعجاز سرپنجه بانوان هنرمند ترکمن نقش ونگار یافته است.
عبارت معروفی نیز در ارتباط با این هنرمندان به زبانها جاریست که می‌گویند صاحبان این هنر با سلاحی به نام سوزن به جنگ فقر می‌روند (دیکین چینینگ یراقی اینگنه بیلان ساپاغی)
منبع – مجله ترکمن دیار شماره چهاردهم تیر ۱۴۰۲
www.ulkamiz.ir
