گفتگو با شاعر دیار مختومقلی  

اولکامیز – لطیف ایزدی* : بای محمد قلیچی از شاعران پرکار و پرتلاش  و پای کار مرواه تپه که تاکنون ۸ کتاب را به چاپ رسانده است. آثاری همچون : ایلیمه سوغات، ایلیم حقدا، داغ بأگول لری ( شعر و زندگی محمد ایشان گوگلان ) ، دریادان دامجا ( شعر و زندگی آق اویلی جانقربانی ) ، عمر یؤلی ( شعر و زندگی آنه محمد قربانی ) – آق چشمه ( اشعار بردی کوسه ) ، دیوان صحت ایشان ، از صحرا تا خدا ( زندگینامه شهیدان شهرستان مرواه تپه ) را تقدیم علاقمندان شعر و ادبیات ترکمنی نموده است.

وی در کنار تألیف و تحقیق و نگارش، مدرس و استاد  کلاسهای مختومقلی خوانی در مراوه تپه می باشد. ایام بزرگداشت مختومقلی فراغی این شاعر و عارف ماندگار ایرانی نزدیک است شاعری که سال به سال افق اندیشه هایش نمایان تر می شود و مشتاقان ادبیات را به خود جذب می کند. به راستی این همه جذبه چه رمز و رازی دارد؟ چرا مختومقلی به عنوان نماد زبان و ادبیات ترکمنی شناخته می شود؟ لحظاتی شیرین با حاج بای محمد قلیچی هم نفس شدیم و با او در باره مختومقلی گفتگو کردیم  که در ذیل می خوانید  با ما همراه باشید :

س – آقای قلیچی ابتدا از مراسم بزرگداشت مختومقلی فراغی صحبت کنید که در اردیبهشت ماه در جای جای ترکمن صحرا به ویژه در آق توقای مزار شاعر برگزار می شود؟

بیش از سه  دهه است که مراسم بزرگداشت مختومقلی در فصل بهار در شهرها و روستاها و دانشگاه های  استان گلستان و خراسان شمالی برگزار میشود. به ویژه مراسم رسمی و غیر رسمی  شاعر که آخرین پنج شنبه – جمعه اردیبهشت ماه در سر مزارش  با حضور جمع کثیری از مشتاقان به فرهنگ و ادبیات و مسئولین کشوری و استانی  به همت اداره کل ارشاد، فرمانداری ، فعالین فرهنگی منطقه و تشکل ها  برگزار میشود. امسال به علت انتخابات، مراسم بزرگداشت مختومقلی دو هفته جلوتر برگزار می شود. مراسمی که اجتماع عظیمی از فرهنگدوستان و علاقمندان به ادبیات و موسیقی در آق توقای همدلانه گرد می آیند و رویداد بزرگی را خلق می کنند که در اذهان می ماند و تاثیرگذار است. حتی غیر ترکمن های علاقمند نیز به این مراسم می آیند.

س – استاد قلیچی به نظر شما راز و رمز محبوبیت مختومقلی چیست؟ چرا فراغی در در قلوب ترکمنها جای گرفته و فراموش نشدنی است؟

مختومقلی زبان گویای مردم ترکمن است. احساسات ، اعتقادات ، اخلاقیات ، دین و دیانت، طبیعت، آداب و رسوم و باورهای مردم را  گفته است به واقع حرف دل مردم ترکمن را بیان می کند. شاعری که زبان ترکمنی را احیا کرده است . اشعارش اغلب در بین مردم  بصورت ضرب المثل بکار رفته و از طرفی برخی ضرب المثل های ترکمنی را  در اشعارش  به کار برده است که تفکیک این دو سخت و ناممکن است.

س -اشعار مختومقلی چه تفاوتی با اشعار دیگر شاعران ترکمن دارد ؟

مختومقلی شاعری معنی گراست. به محتوا و پیام اشعارش بیشتراهمیت می دهد.  به فکر ظاهر نیست بلکه با باطن سر و کار دارد . مختومقلی اولین بار این سبک را به کار برده است . از نظر اسلامی اعتقادی اشعارش پررنگ است البته دولت محمد آزادی هم گفته ولی به زبان قدیمی ترکمنی و جغتایی است.

س -مختومقلی در اشعارش به چه مفاهیمی بیشتر تاکید می کند ؟

به اخلاق، انسانیت و مردمداری. از دیدگاه مختومقلی انسانیت ملاک و معیار است او راه راست را به ما نشان می دهد. مثلا فریاد می زند :

اصلا آدامزادا آجی سؤز اورمانگ      فقیره مسکینه دلالت یاغشی

س -در این زمانه که با مشکلات روحی – روانی و بداخلاقی ها و نامهربانی ها فراوانی مواجه هستیم و اصل اصیل  اعتماد در بین مردم کاهش یافته،  چه پیام ها و درس هایی از اشعار مختومقلی می گیریم ؟

فرهنگ، زبان ، تاریخ ، دین و دیانت را از مختومقلی بگیریم. از نظر روحی – روانی هر چه بخواهیم در مختومقلی می بینیم. آگر اشعارش را با دقت و تأمل بخوانیم می آموزیم که در زندگی آرامش در کنار صداقت و قناعت و کار و تلاش میسر می شود مختومقلی حتی  به مسئله بهداشت  نیز اشاره کرده است. مثلا : آز ایگین آز یاتغین، ینه آز سؤزله                   / کؤپ سؤز سنی ایل ایچینده خوار ایلار

در این مصراع به دو مسئله مهم تاکید می کند که توصیه پزشکان است.این موضوع برگرفته از آیه شریفه است: والاتسرفوا……

س -مختومقلی از کدام منابع بهره می گیرد؟

منبع مختومقلی قرآن و احادیث رسول الله است . در واقع می توان گفت که مختومقلی مفاهیم و تعالیم و دستورات و احکام قرآنی را به زبان ترکمنی بیان کرده است. مثلا:  داغلار یرینگ میخی دیر /  درست ترجمه ترکمنی والجبال اوتادا  است.  مختومقلی ادب و اکرام و دوستی و محبت  را  به ما می آموزد. از زندگی مردم  صحرا سخن می گوید.

س -به نظر شما برگزاری مراسم مختومقلی چه نتایج و دستاوردهایی دارد ؟

مختومقلی را به ما می شناساند . سخنان و افکار و اندیشه هایش را نشر می دهد . متوجه این نکته می سازد که در میان ما  شاعران و نویسندگان و هنرمندان و فرهیختگان خلاق و توانمندی بودند که برای اعتلای فرهنگ و ادب و هنر تلاش کردند و به جامعه نور و معرفت بخشیدند و رفتند . این مراسم باشکوه و مردمی تکریم به انسانهای عارف و عالم  و شاعر و هنرمند را عملا نشان می دهد .

س -حاج آقا در مورد  کلاسهای مختومقلی خوانی که در شهر مراوه تپه برگزار می شود توضیح دهید ؟

این کلاسها به همت جمعی از فعالین فرهنگی از زمستان سال ۹۵ در کتابخانه عمومی شروع شد و پس از چند ماه به پژوهش سرا انتقال یافت. در سال جدید  با همکاری دکتر دوجی در دانشگاه پیام نور مراوه تپه برگزار می شود.   این کلاسها بصورت هفتگی بوده و سه شنبه شب ها از ساعت ۸ الی ۹ دایر است. دوستداران  به فرهنگ و ادبیات در آن حضور شوق انگیز دارند. این حقیر به عنوان مدرس در خدمت عزیزان هستم. در این کلاسها در هر جلسه سه الی چهار شعر مختومقلی  از کتاب دیوان مختومقلی چاپ قاضی خوانش شده و شرح و معنی می شود. تاکنون به  صفحه ۱۰۰ این کتاب رسیدیم . از همه علاقمندان دعوت می کنم که در این کلاسها حضور به هم رسانند .

س -مختومقلی اهل سیر و سفر بود در این باره  حرف بزنید ؟

شاعر در شعر یایلاقلاری بار به سیر و سفر اشاره کرده است.سفر ادیب بارساق نوشاه ملکینه      کؤنگول ایسلانی دک یایلاخلاری باربعد می گوید :هندی کمین اگین اؤرتۆگینگ بولما سا                 پادشالیق پوشش چیگنه سالدیم توت

س -مختومقلی از طایفه گوگلان بود آیا از این لهجه در اشعارش استفاده کرده است؟

مختومقلی کلمات مختلفی استفاده کرده است برخی ناشران دیوان کلمات گوگلانگ رادر دیوان کنار گذاشتند و به جای  آن کلمات دیگری نوشتند. دقت و تأمل صورت گیرد بهتر است. مثلا: بیر کاکلیک ذربه(ذوربه) بالاسین   سایرای سایرای گؤزله‌مه‌یین بولارمی؟ بجای ذربه، در برخی نسخ ذزیه و یا  کورپه می آورند که اشتباه است چون « کورپه»  قوزی دا بار برای مثال :

اوغلونلاری گیددی قوزی سچمانه              کورپه قوزی اورنیبدیر قاچمانا

و یا در شعر دیگری کلمه  پاراویچ را فراپیچ نوشته اند  در بیت:

عشق چکه‌ی زبانه‌سین یاقیپ اؤرتأپ       کول اتدی هجران پاراویچ آلیب  یله ساوردی منی

در میان گوگلان ها پاراویچ بار. ابزاری بوده که با آن گندم را تمیز می کردند.

س -استاد قلیچی برخی از اشتباهات لفظی که در دیوان مختومقلی راه یافته است را بیان کنید؟

هر کس دیوان مختومقلی را چاپ کرده گفته دیوان کامل مختومقلی است اگر کامل باشد نمی توان برآن افزود و یا از آن کاست. بجای دیوان کامل،  دیوان  بگویند بهتر است. مختومقلی در یکی از اشعارش گفته: دنیا داشینگ دمیر دوزاق تورلاییپ /   اجل شیری انگراب یاتیر گؤرله ییپ

انگراپ نیست بلکه آنگدیپ است از آنگداماق گرفته شده به معنی کمین کردن. انگره مک یعنی فریاد زار  و گورلمگ  در یک مصراع جور در نمی آید. در نسخه مانقشلاق آنگدییپ آمده که بهتر است. و یا در شعر یلدیم توت بیت :  زر دوکویان چین قوللارنی قوللدانیپ /  تیز هم بولسانگ نوح یاشینا گلدیم توت

که قولدانیپ آمده که باید قوللانیپ باشد که از قوللانماک گرفته شده در زبان گوگلانگ به خدمت گرفتن می باشد.

س -آقای قلیچی در دیوان مختومقلی چاپ قاضی در صفحه ۴۶۴ در قسمت توضیحات چنین آمده است :

نه گوهر دیر نیرده یاتیر کم بها             نیچک اثبات اتمیش سوره طه

گرگی چوپان بره بلبل آژدارها               باشی سنینگ بیر اؤیده دیگی بیلمز

س -منظور از مصرع سوم موسی، موجک ،قوین، آژدارها (موسی نینگ عصاسی ) است ، نظر شما  در این باره چیست؟

به نظر من اگر به بخواهیم اشعار مختومقلی را بفهمیم حتما کتابش را  کامل و خوب بخوانیم. معنی اغلب اشعار معمایی  در داخل کتاب پیدا می شود  این در صفحه ۱۴۵ ذنوبی در جواب  مختومقلی می‌گوید:

کؤنگول حقه سینه بره ایماندیر          نفسینگ آزدارها دسیر بؤری شیطاندیر

طاعتینگ بلبلدیر عقلینگ – چوپاندیر        بیزی اؤستاد بیسنگ خبر برا

س – اگر نکته بدیع و جالب دیگری در اشعار مختومقلی هست چند مورد را بیان کنید ؟

درهر یک از ابیات و حتی یک مصراع مختومقلی مفاهیم و معانی وصف ناپذیر وجود دارد که آدمی را به تأمل و تفکر وا می‌دارد. خود شاعر نیز در این باره چنین می‌گوید:

مختومقلی سؤزۆم قیسغا، شرحی کؤپ    بیلمزه هیچ، بیلن کیشأ نرخی کؤپ

یا در شعر دیگر می‌گوید:

گؤنگل نه ایش بیتردینگ، گلدینگ جهان ایچینده

قالدینگ دنیا غمینده، یوره‌گینگ قان ایچینده

آباد دییپ ال سوندونگ، دویبی ویران ایچینده

تن توپراقدیر اگلنمز جوهر جان ایچینده

رستم قوما قاریلیب قالدی ویران ایچینده

سن آلارنینگ یانیندا گلمز سن سان ایچینده.

در پایان اگر سخنی دارید بیان کنید ؟

از زحمات شما دوست عزیز تشکر می کنم.

س – در پایان گفتگو یکی از اشعار زیبای حاج بای محمد قلیچی که در باره مختومقلی فراغی سروده است  را با هم زمزمه می کنیم :

فراغینگ حضوریندا

السلام علیکم ای اهل القبور

السلام علیکم ای اهل الصبور

السلام علیکم ای مکانی نور

سانگا سلام سؤز مُلکی‌نینگ چراغی

بییک شاهئر مختومقلی فراغی

 یاغتی سالدینگ عقل‌لرینگ اؤیۆنه

قوُوانچ بوْلدوُنگ گؤوۆن‌لرینگ کؤیۆنه

بزگ بردینگ بوُ تۆرکنمینگ توْیوُنا

غیرات ساچاغی‌‌نینگ سن‌سینگ چؤره‌گی

بییک شاهیر مختوم قلی فراغی

 برکت سن ادبیات مُلکینه

گویچ گتیردینگ بوُ صحرانینگ خلقینا

قارشی دوُردوُنگ عدالت‌سیز توْلغوُنا

سن بوْلوُپ سن ایل الی‌نینگ یاراغی

بییک شاهیر مختوم قلی فراغی

دوُشمانا آتیپ سن هیبت اوْقینی

ظالم اییمه‌سین دیپ مظلوم حقینی

یاندینگ گؤرۆپ چرخینگ ییقا-ییقینی

صحرا گوره‌سی‌نینگ سنسینگ یۆره‌گی

بییک شاهیر مختومقلی فراغی

 چأکسیز قوُوانیپ‌سینگ خلقینگ خوْشلوُغینا

آرمان چکدینگ منگلی قیزینگ داش‌لیغینا

یاندینگ گؤرۆپ ایلینگ گؤچه-گؤچلـۆگینه

بوْلسام دییدینگ ایل الب‌نینگ یاراغی

بییک شاهیر مختومقلی فراغی

 هم هیبت سن، هم فریاد سن، غیرات سن

هم بگنچ سن، هم قوُوانچ سن، شهرات سن

هم شأگیرده هم اوُستادا اوُستاد سن

هم صحرامینگ هم جهانینگ گره‌گی

بییک شاهیر مختومقلی فراغی

 الهام بیلن یۆرک‌لری اوْیاتدینگ

سؤزۆم آنگلان باردیر دیپ اوْی اتدینگ

سؤز گیجه‌سین یاغتی‌لیغا بای اتدینگ

آی بوْلوُپ نوُر ساچان عألم چیراغی

بییک شاهیر مختومقلی فراغی

 اوُمیدیم اوْیاتدینگ سؤزلرینگ بیلن

غیراتیم اؤلچردینگ کؤزلرینگ بیلن

عشق داغینا یتسم دۆزلرینگ بیلن

دییر «قلیچی» سنسینگ آرزوُ براغی

دولت محمد اوْغلی بییک فراغی

*مدیر پایگاه خبری اولکامیز

منبع – مجله فراغی